De traditionele  intrekkersdag bij museum Smedekink, Pluimersdijk 5 op 28 oktober 2006

De oude buurt van de Heidenhoek had woensdag 25 oktober in het museum Erve Tenk afscheid genomen van de suppoosten, gastvrouwen en het bestuur. Op de avond van 27 oktober zijn onder het genot van een drankje, roosjes gemaakt om een paar wagens te versieren en op zaterdag 28 oktober de stoet uitgeleide te doen. De spölleman, met zijn trekzak, Jan Saalmink, op een van de wagens, zorgde voor een vrolijke stemming. Onderweg werd de bonte stoet, naar oud gebruik, diverse keren tot stoppen gedwongen. Een wegversperring in de vorm van een gespannen touw moest worden opgeheven.
De gastvrouw en suppoost stapten breed grijnzend de koets uit, met een mand borrelglazen en een fles drank. Aangekomen bij museum Smedekinck werden de volgepakte wagens in de grootte loods geschoven nadat eerst de kleedwagen als eerste naar binnen gereden werd. De koetsiers van de rijtuigen krijgen nog een borrel en het gezelschap trok het museum in om de officiële sleutel overdracht mee te maken.
Na diverse toespraken en welkoms woorden aan het adres van de wethouder Glasbergen van gemeente Bronckhorst en het college en oud burgemeesters van de voormalige gemeente Zelhem, werd de officiële sleuteloverdracht om 12.00 uur d.m.v. het laten zakken van een emmertje met daarin de sleutel, door dhr J. Groen namens de Stichting Zelhems Erfgoed en Mevr. G. Wassink namens de Stichting Museum Smedekinck onder het toeziend oog van de oude burgemeesters verricht.
Na deze handeling verrichtte wethouder Glasbergen de openingshandeling door het slot van de officiële deur te openen. De toast die hierop volgde luidde een gezellige middag in met rondleidingen door de nog niet ingerichte museum ruimtes. Er waren diverse demonstraties van ambachten en werkgroepen o.a. midwinterhoorns maken, de fotogroep Oud Zelhem die alles over hun site lieten zien en de archeologie werkgroep met bodemvondsten uit Zelhem e.o.

Het vertrek bij boerderij Bruggink

Foto van Geoman Fotografie

Foto van Geoman Fotografie

Foto van Geoman Fotografie

Ondertussen zijn de gastvrouwen bij museum Smedekinck druk bezig voor de inwendige mens

Foto van Geoman Fotografie

Ondertussen zijn de gastvrouwen bij museum Smedekinck druk bezig voor de inwendige mens

Foto van Geoman Fotografie

Foto van Geoman Fotografie

De hele stoet door het dorp

Foto van Geoman Fotografie

De hele stoet door het dorp

Foto van Geoman Fotografie

Aankomst bij het nieuwe onderkomen

Foto van Geoman Fotografie

Alles maar even snel opslaan in de schuur

Foto van Geoman Fotografie

Voorzitster Gerda Wassink-Scheers van de vereniging Salehem aan het woord

Foto van Geoman Fotografie

Derkjan Bovenmarsch namens St. Erfgoed

Foto van Geoman Fotografie

De voormalige burgemeesters Heere, Ridder van Rappard en van der Wende

Foto van Geoman Fotografie

De officiële sleutel

Foto van Geoman Fotografie

Wethouder Glasbergen doet de openingshandeling

Foto van Geoman Fotografie

Foto van Geoman Fotografie

De promotiestand van de vereniging

Foto van Geoman Fotografie

Demonstratie midwinterhoorn maken

Foto van Geoman Fotografie

De werkruimte van de archeologie werkgroep

Foto van Geoman Fotografie

Demonstratie stoelenmatten

Foto van Geoman Fotografie

Demonstatie beeldhouwen

Foto van Geoman Fotografie

Vers gebakken wafels ontbraken er ook niet

Foto van Geoman Fotografie

Foto van Geoman Fotografie

Traditioneel kon er gewogen worden

Foto van Geoman Fotografie

Foto van Geoman Fotografie

Aan de rand van het dorp aan de Grintweg (Hummeloseweg) in het plantsoen, een vijvertje voor opvang van het regenwater uit de Smidsstraat. De kolk werd gebruikt voor de handspuit en later de motorspuit van de brandweer. Hoek Smidsstraat en Bergstraat. 

Ginhouse

Met o.a.
Harold Lenselink, Hans te Kloeze , Theo Giesen repeteerden in Dennelust op zaterdagmiddag

Kiek uut

Filmpjes die op YouTube staan
Kiek Uut

De Langenberg begon in de jaren zestig als vuilstort voor Zelhem. Omdat er in de Achterhoek grote behoefte was aan stortcapaciteit klopten gemeenten bij Zelhem aan. Hierdoor groeide de afvalberg in de jaren tachtig tot een hoogte van 8 meter. Inmiddels was 14 hectare nodig om het afval van de hele Achterhoek kwijt te kunnen. 

Met de groei van de afvalberg nam de kritiek toe. Desondanks bleef het niet bij de 14 hectare. Begin jaren negentig moest Regio Achterhoek op zoek naar een nieuwe vuilstort. 

Tot die gevonden werd besloten om de belt uit te breiden met een tweede stort. 

Meer dan tien jaar geleden stortte een vuilniswagen z’n laatste vracht. 

Nu is de Langenberg de hoogste top in de wijde omgeving. In de verte zijn de pieken van Montferland te zien, maar verder is de omgeving plat. De bult is op het hoogste punt 43 meter hoog, zegt Emaus. Het is nu nog een kale top. We zijn ons nog aan het oriënteren over de begroeiing van de Langenberg. Dat kunnen geen planten zijn met al te diepe wortels, want die kunnen schadelijk zijn voor de folie onder de afdeklaag van anderhalve meter.

Over de bult lopen wandelpaden. Turqoise bordjes met de afbeelding van een nordicwalking-wandelaar geven de eerste officiële nordicwalkingroute van Nederland aan. Ik heb het zelf geprobeerd. Het valt nog niet mee om hier over de bult te komen. Dat vereist een speciale techniek, zegt Joke Emaus. 

Voor kinderen is een route uitgezet vernoemd naar het Zelhemse heksje Smoks Hanne. Waar vroeger vuilniswagens hun vracht neergooiden staan nu de ezels van Ezelstal De Edelingen.

Als het aan de Regio Achterhoek ligt zullen de wandelaars van het Pieterpad straks over de Langenberg wandelen. Daar komt nog wel het één en ander bij kijken. Zo moeten kaarten aangepast worden en de bewegwijzering.

De ZAMC kan z’n geluk niet op. Het noordelijk deel van de Langenberg is het oefen- en wedstrijdterrein van de trialmotoren. Op de bult liggen her en der verspreid verschillende trialobstakels als heilige Germaanse stenengroepen. Daarmee is het een van de weinige motorclubs in Nederland met zulke grote trainingsmogelijkheden.

Foto: uit collectie Klein Hesselink

Afdekken van De Langenberg
In een periode van 3 jaar is hier 24 hectare stortplaats voorzien van een afdekking, o.a. bestaande uit trisoplast en folie. Alvorens deze afdekking werd aangebracht, is er een stortgasonttrekkingssysteem gerealiseerd. Totale hoeveelheid grondverzet: ca. 650.000 m3.

Foto: uit collectie Klein Hesselink

De jeu de Klompbaan, met een schitterend uitzicht over de omgeving

Foto van internetsite Zelhem.org

Als Schout wordt Herman Becking in de Franse tijd tot Maire en openbaar (Keizerlijk) notaris benoemd. Volgens een akte van 29-07-1812 is Herman Becking, Maire van de gemeente Zelhem, Canton Doetinchem, Arrondissement Zutphen, dit viel onder het departement Boven IJssel, in de functie van officier van den Burgerlijke Stand.

De titel Maire wordt na de Franse Tijd omgezet in burgemeester, die tevens huwelijks ambtenaar, openbaar notaris en deurwaarder was. Openbare verkopen, boedelverkopen, etc. dit viel allemaal onder de taak van de notaris. Voor de burgemeesters taken werd hij ondersteund door 2 adjoints (wethouders).

Herman Becking woont op Markt A32 waar zijn woonhuis, gemeentekantoor en notariaat gevestigd was. Het was een dubbelpand met twee puntgevels op de hoek Markt Smidsstraat. Aktes en openbare verkopen werden in het naast gelegen logement; Het Wapen van Gelderland afgehandeld.

Als Herman Becking in 1849 overlijdt, volgt zijn zoon Floris Jacobus Alewijn Becking hem op als burgemeester. Floris Jacobus Alewijn laat zich nu Baas Becking noemen en verhuist tijdelijk naar slot Mooyland in Kleef (Dld).

Marken bestonden al in de achtste eeuw. Het woord ‘mark’ betekende oorspronkelijk merk, merkteken of grens. Het is een afgebakend gebied, gemerkt door merkpalen in het landschap. In de loop der eeuwen werd het gebied zelf zo genoemd, om de gemeenschappelijke, niet verdeelde woeste, gronden aan te duiden. De eigenaren van de in die gebieden gelegen gecultiveerde gronden en boerderijen werden markgenoten of geërfden genoemd. Afhankelijk van de grootte had ieder Erf, Goet of Markgenoot een volle, een halve of een kwart stem, een whare

In 1809 zijn door de Staat wetten vastgesteld om de marken op te heffen en onder te brengen bij het burgerlijk bestuur. De gemeente besturen zoals zij onder het bewind van Napoleon werden ingesteld.

De markerigter met de eigenerfde boeren kwamen als regel éénmaal per jaar bij elkaar om de belangen van de mark te bespreken. Deze vergadering werd de holting genoemd. Eigenerfde boeren waren de bewoners van de hoeven, die er sinds mensenheugenis hadden gewoond. Op een dergelijke holting werden de economische belangen van de mark besproken zoals het beheer van de woeste gronden, het steken van turf, het grazen van het vee, de boetes bij overtredingen van de regels enz. Voor de bedrijfsvoering van het oude boerenbedrijf was de heide onmisbaar. Men maaide er plaggen in grote hoeveelheden om als strooisel te dienen in de potstal. Zo kon men op eenvoudige wijze de hoeveelheid mest uit de potstal vermeerderen. Eeuwen lang is er een chronisch tekort geweest aan de broodnodige mest. Éénmaal in de 7 a 10 jaar kon men plaggen maaien. De heide was tevens onmisbaar de schapenhouderij en de bijenteelt.

De boerderij met het erf eromheen en het bouwland op de enk was privé bezit van de boer. De woeste gronden, heide, veen, laaggelegen broekgronden en moerassen, waren gemeenschappelijk bezit. Essen of enken zijn gemeenschappelijke ontginningen, kampen zijn individuele ontginningen en zijn als regel van latere datum dan de enken.
Rond 1600 werd Zelhem en omgeving officieel in kaart gebracht door de Staten van Gelderland en het Graafschap Zutphen. De grenzen werden eerst nauwkeurig vastgesteld en aangegeven met een aantal markepalen (grenspalen). Wegen, waterlopen enz. met de hoeven werden in kaart gebracht, compleet met zaadbergen en de houtwallen die om het erf lagen.

Het Heeren- of Woltveen, het latere Wolfersveen
Dit gebied werd op 27-4-1639 door de Rekenkamer verpacht aan de markgenoten van Hengelo en Zelhem voor 90 gulden per jaar, de heide was 817 ha groot. Met een bepaling in het contract, dat de Rekenkamer het veen zelf weer zal mogen afgraven, indien er gedurende de pachttermijn van 25 jaar een grift (kanaal) naar Zutphen of Doesburg wordt aangelegd voor het vervoer van turf. Het was een gebied met zeer slecht ontwatering. In de winter stond het altijd blank en in de zomer nog voor een groot gedeelte. In 1813 wilde Napoleon  het Wolfersveen verkopen. De markeboeren raakten daardoor in paniek. Hoe zouden ze kunnen boeren zonder deze woeste grond?
De boeren konden in dit gebied schollen maaien en schadden steken, en op veenachtigeplekken kluun graven. Verder konden ze daar schapen hoeden. Als een boer vijf bunder bouwland had, moest daar 25 a 50 ha woeste grond tegenover staan, wilde hij zijn akkerland in orde houden. Voor 1 schaap was 1 hectare heide nodig. Het vee werd in belangrijke mate gehouden voor de productie van mest. Om de hoeveelheid mest te vergoten werden grote massa's heideplaggen gebruikt.
Daarom werd de heide gekocht van de domeinen voor ruim tweeduizend gulden,

In Zelhem waren drie Marken:

• De Zelhemse Hattemer mark, meestal Zelhemse mark genoemd

• De Halse mark

• De Dunsborger Hattemermark, meestal de Dunsborger mark genoemd

De Zelhemse Hattemer mark
Markenregt van de Sellemsche-Hattemer marcke misgaders resolutien, decreten, berichte ende erfgenamen aldaer, begonnen ende geresumeert 12 Juny 1598. Zo begint het oudst bewaard gebleven markeboek van de Zelhemse mark. Op 15 juni 1829, na het opheffen van de marke eindigt het met de tekst: Niemand iets voor te dragen hebbende, zoo is de mark van Zelhem hiermede voor ontbonden verklaard.
Binnen de Mark van Zelhem lagen 59 oorspronkelijke hoeven, dertig in de Heidenhoek, 22 in de Winkelshoek en zeven in het dorp, In het dorp telt de pastorie die Wheeme ook mee en is stemgerechtigd. Mensen die later binnen de mark zijn komen wonen, hebben geen stem. Het zijn de keuters of koters. Ook worden ze wel brinkzitters of huttemannen genoemd. Ze hebben wel plichten, maar geen rechten.
De jaarholtingen werden in dit gebied geregeld gehouden. Meestal koos men daarvoor de maandag na Trinitatis (Pinksteren). Alle geërfden kregen bericht en werden ook verwacht te komen. Wie zonder ernstige reden weg bleef werd beboet om een ton bier te betalen. De proost van het klooster Bethlehem was erfmarkerichter. In diens plaats kwam later de rentmeester der geestelijke goederen, door de Gedeputeerde Staten benoemd.
Er waren 4 vosters (toezichthouders), en één skater (voorloper van de veldwachter).
Eerst hebben de Fransen de Achterhoek leeggeroofd. In 1813 kwam de bevrijding en de bevrijders (Kozakken en Hannoveranen) roofden datgene wat nog over was. Het markebestuur was vele jaren niet bijeen geweest. Na 1813 vergaderde men weer jaarlijks, maar de mark stond er bedroevend voor, geen geld in de kas en geen geld bij de boeren. Op 11 juni 1827 werd er een commissie ingesteld tot verdeling van de Zelhemse mark.

De Halse mark
Het erfmarkerichterschap was verbonden aan Obelink. Er varen drie vorsters en een scheuter. Ook een schrijver, die 6 gulden per jaar ontving. De vergaderingen van de mark werden eerst gehouden in de herberg van de Olde Landweer, later op Obelink.

De Dunsborger Hattemermark
Deze lag voor in een deel in Zelhem en voor een ander deel in Hengelo en omvatte het noordelijke deel van de Oosterwijk, de Velswijk, de Dunsborg en het Gooi (waartoe ook Keienborg gerekend moet worden). Oostwaarts schijnt zich deze mark uitgestrekt te hebben tot aan de Aaltenseweg bij Quatre Bras en de Betteld.
Van deze mark wordt ook reeds vroeg melding gemaakt. De eerste gegevens dateren van het jaar 1553.
Oorspronkelijk had de mark één richter, later twee. Waarvan één voor het Zelhemse en één voor het Hengelose deel van de mark. Markerichters waren verplicht op de holting aanwezig te zijn. In 1576 ontbraken beide, de een wilde niet komen en de ander was dronken van de brandewijn. De Dunsborger en Hattemer Marke kent ook de verplichte broodlevering op de Muldersfluite. De vergaderingen werden gehouden in de herberg "Den ouden Hengelschen molen" het latere Muldersfluite. Hengelo telde 42 erven met 44 stemmen en Zelhem 44 erven met 46½ stem.

Het departement Zelhem van de ‘Maatschappij tot Nut van ’t Algemeen’ is opgericht op 18 november 1912. Van meet af aan speelde het Nut een cruciale rol bij de modernisering en verbetering van het onderwijs, vanuit de gedachte dat ‘zonder eene goede opvoeding, de kinderen geen braave menschen, geene waare Vaderlanders, geene deugdzame Christenen kunnen worden’. Men beschikte over eigen drukkerijen waar school- en leerboeken tegen een betaalbare prijs werden gedrukt. Ook de oprichting van bibliotheken werd voortvarend ter hand genomen en er werden regelmatig lezingen gegeven.

In 1822 wordt het departement Doetinchem opgericht (in 1970 ter ziele gegaan), Zelhem volgt in 1857. Helemaal soepel komt het in Zelhem niet van de grond, want in 1871 wordt dit departement al weer opgedoekt. In 1912 wordt opnieuw een poging gewaagd en dit keer met meer succes. Anno 2003 behoort Zelhem met Winterswijk, Ruurlo, Lobith en Doesburg nog tot de enige actieve departementen in de Achterhoek.
Helaas is van zowel de eerste poging in 1857 als van het huidige departement het volledige archief verloren gegaan. Het enige dat rest is het notulenboek dat vanaf 1912 is bijgehouden en dat vertoont ook nog eens grote hiaten in de periode 1946-1976. Maar blijkbaar is aan de opheffing in 1871 wel een (financieel) smetje blijven kleven, want nog tijdens een van de eerste bijeenkomsten van het nieuwe Nutsdepartement op 10 maart 1913 wordt nog tijdens ‘een bij tijd en wijlen heftige discussie’ geïnformeerd naar de gelden en eigendommen van deze voorganger. De voorzitter zegt dat het het beste is de zaak maar te laten rusten en belooft namens het bestuur ‘dat zoo iets niet meer, door hun toedoen althans, gebeurt’.

De doorstart van het Nut in Zelhem is te danken aan de lezing die de heer J. Bruinwold Riedel uit Amsterdam op 29 oktober 1912 houdt voor de vereniging ‘Tot Onderling Nut en Genoegen’ in Zelhem, ‘omtrent doel en streven der Maatschappij tot Nut van ’t Algemeen’. Dat leidt al op 18 november tot de oprichtingsvergadering van het departement Zelhem. Voorzitter wordt burgemeester J.J. de Kempenaer, die onder meer zegt dat hij graag zijn beste krachten wil wijden aan een vereniging ‘die niet vraagt naar rang, stand of geloof’.
Twintig leden hebben zich dan al aangemeld en dat aantal zal snel stijgen tot 66 in januari 1915. In het eerste bestuur worden gekozen mej. W.G. Oldenhave, burgemeester J.J. de Kempenaer (voorzitter), landbouwer J.W.H. Bruggink (penningmeester), de kunstschilder H.E. Knaake en, na enig aandringen, J.W. Stapel (secretaris). De zustervereniging Tot Onderling Nut en Genoegen heeft dan inmiddels al toegezegd eenderde van haar financiële middelen af te willen dragen aan het Nut, wanneer deze het geven van leesavonden van haar overneemt. Bij de rondvraag neemt de heer J.A.B. Andriesen het woord en spreekt de hoop uit dat de oprichting van het departement Zelhem van het Nut ‘aanleiding mag geven tot meer geluk, meer welvaart en meer genoegen in Zelhem’.

                  De Sociëteit op de hoek van de Markt en de Smidsstraat. Foto in kleur gemaakt door G. Knake.

Voor de bijeenkomst van 13 januari 1913 in de Sociëteit is als eerste spreker uitgenodigd de heer B. Klein Wassink uit Leeuwarden. Onderwerp van de lezing is ‘Leo Tolstoi, zijn leven en leer’. ‘Onder een ademloze stilte schetst hij in een gloedvolle causerie het leven, werken en strijden van den grooten Rus, waarbij telkens bleek, welk een vurig vereerder spreker van hem was. Hoewel vele van zijner theorieën niet kunnende onderschrijven, aldus spreker, is er toch veel in zijn leer en werken, dat ons tot nadenken kan stemmen en doen trachten zijn voetstappen in hoofdzaak te drukken’, aldus de notulen. Of Zelhem al rijp was voor een dergelijk revolutionair betoog, daaraan doet de volgende passage enigszins twijfelen. ‘Na een voordracht van ruim twee uur, waarbij de vergadering geen enkel woord ontging, eindigde de heer Klein Wassink, niet onder een daverend applaus, ….’, aldus de notulist, die daar evenwel snel aan toevoegt: ‘… daarvoor maakten zijn woorden te veel indruk’. Dat het verhaal blijkbaar nogal is aangekomen blijkt ook uit de volgende opmerking: ‘De voorzitter dankt dan ook, nadat de vergadering enigszins van hare aandoening bekomen is, op hartelijke wijze den spreker …’. 
                       Het Witte Paard op de Markt. Foto in kleur gezet door G. Knake.

Het nieuwe Nutsdepartement in Zelhem gaat ook anderszins voortvarend van start. Op de volgende bijeenkomst bij A.J. Praastink (het Witte Paard), op 10 maart 1913, wordt al besloten tot de oprichting van een kinderzangschool en een volksbibliotheek. Het opzetten van een cursus boekhouden en de stichting van een volksleenbank, voorstellen die later dat jaar aan de orde komen, worden uiteindelijk wegens gebrek aan animo afgeblazen.
De heer D. Denkers, hoofdonderwijzer van de openbare lagere school (de vroegere Dorpsschool aan de Doetinchemseweg), leidt de commissie die de kinderzangschool van de grond moet tillen. In de commissie nemen ook zitting de heren Andriessen (hoewel hij ‘volgens zijn zeggen geen noot kent, zoo groot als een hooiberg’) en Knaake. Op 26 januari 1914 verzorgt Denkers samen met de kinderen van de zangschool een optreden voor het Nut, waarbij ‘de toehoorders onder de bekoring van de prachtig gezongen liederen’ waren. De zangschool was de redding van de avond, want de lezing van de heer Jurriaan over de Harz viel ‘voor 7/8 in ’t water, doordat de sciopticon voor de lichtbeelden niet in orde was’.
Eind 1915 is sprake van de opvoering van een kinderoperette door de zangschool. Ook in latere jaren verzorgt de kinderzangvereniging nog regelmatig een optreden voor het Nut, al dan niet in combinatie met de gymnastiekvereniging. Vanaf 1936 neemt G.J. Drost, opvolger van Denkers als schoolhoofd, de kinderzangvereniging onder zijn hoede. Tijdens de oorlog raakt het initiatief echter in het slop en na de bevrijding wordt de kinderzangvereniging nooit meer genoemd in de notulen.

Mies Oldenhave. Foto in kleur gemaakt door G. Knake.

Op de oprichting van een volwaardige volksbibliotheek werpt zich mej. Oldenhave, bijgestaan door mej. Bilderbeek uit Halle en de heren Denkers en Wijmenga. Mej. Oldenhave heeft op dat moment al het beheer over een voorlopige bibliotheek die, met financiële ondersteuning van het Nutsdepartement Doetinchem, is opgezet in de openbare lagere school in Zelhem. Daar blijft de nieuwe bibliotheek ook gevestigd. In het schooljaar 1915-1916 bedraagt het aantal lezers 54, die samen (in 14 uitleensessies) 773 boeken lenen. Het aantal boeken bedraagt op dat moment 259 en de conclusie is dan ook dat uitbreiding van dit aantal nodig gewenst is. In het schooljaar 1916-1917 worden al 1092 boeken uitgeleend. De uitgaven van de bibliotheek bedragen in dat jaar 75,86½ gulden, waar aan inkomsten 72,93 gulden tegenover staan. Vanuit de kas van het Nut wordt doorgaans een subsidiebedrag verleend voor de aanschaf van nieuwe boeken, oplopend van 5 gulden in 1915 tot 25 gulden in 1938.

In de loop van 1922 raakt de bibliotheek om een of andere reden in verval en wel zodanig dat in het schooljaar 1922-1923 de uitleen van boeken helemaal wordt stopgezet. In de notulen van de vergadering van 27 april 1923 valt te lezen: ‘Er wordt besloten om dezen zomer met eenige leden de bibliotheek weder in orde te brengen zoodat met Oktober weder met het uitlenen der boeken kan worden aangevangen.’ Dat is gelukt, al is het enthousiasme aanvankelijk sterk teruggevallen. In 1924 bedraagt het aantal uitgeleende boeken nog maar 367. Pas in het seizoen 1927-1928 wordt met 1184 uitgeleende boeken het oude niveau uit 1917 weer bereikt. Het treft dat men juist in 1927 honderd boeken heeft kunnen bemachtigen uit de nalatenschap van het opgeheven departement Zevenaar. Nu doet zich echter het probleem van ruimtegebrek voor. Een zekere heer Dijk meldt zich dan met een boekenkast die hij wel tegen een schappelijk prijsje ter beschikking wil stellen. Deze boekenkast is, ironie van het lot, nog afkomstig uit de nalatenschap van het ‘oude departement’ dat in 1871 ter ziele is gegaan. Ook in Halle is in 1927 overigens gestart met de uitleen van boeken. In 1933 wordt de bibliotheek van het opgeheven departement Hengelo overgenomen.

                       De openbare school aan de Doetinchemseweg. 

Tot 1925 is de organisatie rond de bibliotheek in handen van mej. Oldenhave, daarna wordt dit overgenomen door het schoolhoofd Denkers. Hij blijft dit doen tot 1935, wanneer hij de pensioengerechtigde leeftijd bereikt. Zijn opvolger G.J. Drost neemt vanaf 1936 zijn taken over. Na de oorlog is de Nutsbibliotheek nog maar zelden onderwerp van discussie tijdens de jaarlijkse ledenvergaderingen, al blijft de band nog een tijdlang bestaan. Tot 1970, wanneer de Nutsbibliotheek opgaat in de openbare bibliotheek die dat jaar in Zelhem wordt gesticht. De Nutsbibliotheek strijkt de vlag met ere en op het toppunt van haar succes. In het voorlaatste seizoen van haar bestaan, 1968-1969, worden bijna 5.500 boeken uitgeleend. In het laatste jaar, voordat het doek definitief valt, overschrijdt dit aantal al de 7.000.

In 1924 wordt tevens besloten tot de oprichting van een gymnastiekvereniging, waarvoor de heer Bijlsma uit Doetinchem als leider wordt aangezocht. Vooral de huisarts E.H. van der Poest Clement (dan bestuurslid van het Nut en vanaf 1927 tot zijn dood in 1941 voorzitter) heeft zich daar hard voor gemaakt. In hetzelfde jaar wordt overigens ook vanuit andere hoek eenzelfde initiatief genomen, maar samenwerking ketst af op de eisen die de andere partij stelt. In november 1924 geeft de nieuwe gymnastiekvereniging een eerste uitvoering, samen met de zangvereniging. In 1932 telt de gymnastiekvereniging al 60 leden. Vanaf de oprichting is de heer J.W. Stapel als secretaris-penningmeester (na 1945 nog een tijdlang als vice-voorzitter) de centrale spil van de gymnastiekvereniging. Na de oorlog duikt voor het eerst de naam S.S.S. op, Sport Staalt Spieren. De relatie tussen het Nut en de gymnastiekvereniging wordt dan steeds losser. Vanaf 1946 gaat S.S.S. als zelfstandige vereniging verder en leidt anno 2002 nog steeds een bloeiend bestaan.

Op de vergadering van 8 juli 1929 wordt het bestuur uitgebreid met twee extra leden, omdat het Nut op het punt staat een nieuwe school te stichten in het Wolfersveen. Het principebesluit daartoe wordt die avond genomen. Sinds 1920 wordt het Wolfersveen, van oorsprong drassig en onbewoonbaar moerasgebied, in hoog tempo in cultuur gebracht. Het aantal pioniers groeit snel en de nieuwelingen vinden dat het tijd wordt voor een eigen school, omdat de afstand naar Zelhem erg groot is voor de schoolgaande jeugd. Men wil een openbare school en dient daartoe een verzoek in bij het gemeentebestuur. B&W en gemeenteraad zijn niet erg enthousiast en zien liever een school op christelijke grondslag verschijnen. Vele raadsvergaderingen worden eraan gewijd, maar de goedkeuring voor de openbare lagere school in Wolfersveen komt er niet. De bewoners wenden zich dan tot het Nut, in een poging via deze route een doorbraak te bewerkstelligen.

                                                        NUT school Wolfersveen.

Op 28 november 1930 wordt er een speciale vergadering belegd door het Nut, gewijd aan de perikelen rond de nieuwe school. ‘Door tegenwerking van het gemeente bestuur is deze school niet tot stand kunnen komen, en is het bestuur van ’t Nut welke rechtspersoonlijkheid bezit als zoodanig genoodzaakt geworden een bijzondere neutrale school aan te vragen, welke bereids is toegestaan’, schrijft secretaris H. Dierssen (later zelf wethouder) in het notulenboek. De benodigde voorbereidingen zijn door het bestuur inmiddels al getroffen. De benodigde grond wordt van Gerhardus Martinus Wolsink, op Wossink te Halle gekocht voor een bedrag van 500 gulden (bij akte van 15 augustus 1930). In 1931 is de school gereed en per 1 april van dat jaar wordt met de lessen begonnen. Er wordt meteen een dependance van de bibliotheek ondergebracht, die zal worden beheerd door het nieuwe schoolhoofd Baljet.
Het werven van voldoende leerlingen, om het initiatief levensvatbaar te maken en te houden, was in die beginjaren een punt van aandacht. Zodra er ergens in Wolfersveen een zuigeling was geboren toog mevr. Baljet op pad om namens de Nutschool een kleine attentie te overhandigen, om zodoende alvast wat zieltjes te winnen voor de toekomst. Medio dertiger jaren wordt meester Baljet opgevolgd door meester Buddendorf. Later volgden een meester Brinkman, een meester Vellinga en (sinds 1977) meester Landeweerd. Door de teloorgang van het Nutsarchief zijn nadere gegevens moeilijk te achterhalen. In de notulen van 1946 wordt nog gemeld dat per 1 juli van dat jaar mej. Gerda Maria Wolsink uit Halle is benoemd tot onderwijzeres.

Rond 1975 is het aantal leerlingen aan de Nutsschool teruggelopen tot 23 en hangt het voortbestaan aan een zijden draadje. Met de benoeming van meester Landeweerd tot schoolhoofd (een van de eerste bestuursdaden van de nieuwe Nutsvoorzitter mevr. H.C. Laman Trip) wordt het tij echter gekeerd en wordt de opgaande lijn weer opgepakt. Tegenwoordig schommelt het aantal leerlingen rond de 85. Lange tijd was het Nutsbestuur tevens schoolbestuur. Sinds 1995 is de Nutsschool echter ondergebracht in een aparte stichting met een eigen bestuur.

De laatste ledenvergadering voor de Tweede Wereldoorlog vindt plaats op 12 oktober 1939, ten huize van W.G. Berendsen (het vroegere Roode Hert). In de marge van de notulen tekent het naderende onheil zich al af. ‘Aan de hier liggende militairen zal gelegenheid worden gegeven gratis boeken te lezen, terwijl zij ook Nutsavonden gratis zullen kunnen bijwonen’, zo valt te lezen. Ook de gymnastiekvereniging ondervindt de gevolgen van de mobilisatie. ‘De verschillende klassen zijn goed bezet, doch de herenafdeling moest tijdelijk worden opgeheven.’
Na de inval van de Duitsers vallen ook de activiteiten van het Nut volledig stil. Vijf jaar lang vecht iedereen zijn eigen persoonlijke strijd en pas op 23 mei 1945 wordt via een buitengewone ledenvergadering de draad weer opgepakt. Voor het eerst in het gebouw van de Protestanten Bond, dat later (vanaf 1979) de vaste thuisbasis zal worden van de lezingen van het Nut. Over oorlogsleed wordt in de notulen van deze ‘eerste vrije vergadering’ van het Nut niet gerept. Later zal blijken dat oud-secretaris B. Jacob, net als zijn vrouw en drie kinderen, in een van de Duitse concentratiekampen is omgekomen. Voorzitter Van der Poest Clement is al in 1941 overleden en als opvolger wordt na de bevrijding gekozen notaris K.H. Veenstra.

Na 1946 treden er enorme hiaten op in het notulenboek. Alleen in 1952, 1956-1958, 1970 en 1973 duiken er wat losse aantekeningen op. Secretaris Drost (hij vervult die functie van 1939 tot in ieder geval 1973) noteert zijn verslagen blijkbaar elders. Het maakt het wel moeilijk om het reilen en zeilen van de vereniging in die jaren nauwgezet te reconstrueren. Pas in 1976 pakt de nieuwe secretaris G.J. Oosterink (hoofd van de nieuwe openbare lagere school, de huidige Jan Ligthartschool) de draad weer consequent op. Het Nutsdepartement beleeft in die jaren haar glorieperiode. In 1972 wordt het maximale aantal van 169 leden bereikt. Daarna treedt, net als elders in het land, geleidelijk een proces op van terugval en vergrijzing. Anno 2002 telt het Nutsdepartement Zelhem nog ruim tachtig leden. In zekere zin is het Nut slachtoffer van haar eigen succes. Democratische rechten zijn gemeengoed geworden en wie ‘zucht en reikhalst naar wijsheid’ kan tegenwoordig onmetelijk veel kanalen aanboren.

Literatuur
Notulenboek Nutsdepartement Zelhem
‘Patriotten en bevrijders’, Simon Schama (1977)
‘Om het algemeen volksgeluk’, gedenkboek ter gelegenheid van het tweehonderdjarig bestaan van de Maatschappij tot Nut van ’t Algemeen (1984)

Zie voor de voorgeschiedenis het artikel, het kasboek van het Departement Zelhem

De besturen

Voorzitter
J.J. de Kempenaer (burgemeester) 1912-1920 (wordt bestuurslid)
H.E. Knaake (kunstschilder) 1920-1922
J. Grashuis (dierenarts) 1923-1924 (wordt bestuurslid)
D. Denkers (schoolhoofd) 1924-1926
C. Schaap 1926-1927
E.H. v.d. Poest Clement (huisarts) 1927-1941
K.H. Veenstra (notaris) 1945-1957

Secretaris
J.W. Stapel 1912-1915
E.H. v.d. Poest Clement 1915-1917
A. Klaver 1917-1918
B. Jacob 1918-1924
G. Verbeek 1924-1928
D. Denkers 1928-1929
H. Dierssen 1929-1939
G.J. Drost 1939-na 1973

Penningmeester
Joh.H.W. Bruggink 1912-1956 (!)
Terwijl om hem heen de samenstelling van het bestuur voortdurend wisselt, vooral in de twintiger jaren, blijft Bruggink vierenveertig jaar onverstoorbaar op zijn post, tot 1956.

Bestuursleden
Mej. Oldenhave 1912-1920
H.E. Knaake 1912-1920 (wordt voorzitter)
D. Denkers 1920-1924 (wordt voorzitter) 1945-
J.J. de Kempenaer 1920-1921
J. Grashuis 1921-1923 (wordt voorzitter)1924-1935
G. Buurman ? -1925
E.H. v.d. Poest Clement 1924-1927 (wordt voorzitter)
C. Schaap 1925-1926 (wordt voorzitter)
J. Enklaar 1926-1931
J.P. de Tiemerij 1929-1936
Haadsma 1929-1931
Mevr. Tiecken 1931-1956
H. Abrahams 1931-1945
K.H. Veenstra 1935-1945 (wordt voorzitter)
H. Beunk 1936-1956

Samenstelling bestuur anno 2003
Mevr. H.C. Laman Trip – Nuboer voorzitter (sinds 1976)
Mevr. G.W. Oosterink secretaris
Dhr. G.H. Hemink penningmeester
Dhr. J. Kielema lid
Dhr. E.J.G. Vleemingh lid

‘De eenige dame …’
De aanwezigheid van mej. W.G. Oldenhave (bekend als Tante Mies) in het eerste bestuur van het Nutsdepartement Zelhem is anno 1912 blijkbaar nogal opmerkelijk. Op de oprichtingsvergadering is sprake van drie vrouwelijke leden, die echter alle schitteren door afwezigheid. Op de huishoudelijke vergadering van 10 maart 1913 bij café Praastink verschijnt mej. Oldenhave echter als eerste vrouw daadwerkelijk ten tonele, tenslotte was ze (ondanks haar eerdere afwezigheid) als bestuurslid gekozen. In de notulen is het als volgt vastgelegd: ‘De voorzitter opent de vergadering en heet de aanwezigen welkom, inzonderheid richt hij het woord tot de eenige dame, Mej. Oldenhave, die het heeft aangedurfd, daar het te voorzien was, dat op deze vergadering geen vrouwelijke leden zouden komen, om toch ter vergadering te verschijnen en zoodoende blijk geeft hart voor de zaak te hebben, waardoor ze veel heeren tot voorbeeld kan strekken, om mee te werken aan het goede doel.’ Secretaris J.W. Stapel heeft er zijn mooiste volzin voor uit zijn pen geperst.

Krantenartikel uit Algemeen Handelsblad 13-10-1896

1762 oktober 29
Verzoek van de magistraat van Doetinchem om het instellen en houden van nieuwe jaarmarkten te Zelhem te verbieden. H.E.M. geven te kennen, dat de ingezetenen van Zelhem voor het houden van nieuwe jaarmarkten een verzoek aan H.E.M. dienen te richten.
(Rekenkamer S 33, fo. 1119-1121)

1763 april 30
Verzoek van van Hermen Becking, richter van het richterambt Zelhem, om jaarlijks in het dorp vier jaarmarkten te mogen houden. Verwezen naar het Hof. (bron: Rekenkamer S 34, fo. 215, 216)

Ongeval van Dr. Gerritsen op de Doetinchemseweg
Krantenartikel uit collectie Gerard Bruil

Ongeval op de Doetinchemseweg
Krantenartikel uit collectie Gerard Bruil

Ongeval op de Doetinchemseweg
Krantenartikel uit collectie Gerard Bruil

De gecrashte vrachtwagen van transportbedijf M.J. Reindsen op de Doetinchemseweg
Krantenartikel uit collectie Gerard Bruil

Ongeval op de Ruurlosewegseweg
Krantenartikel uit collectie Gerard Bruil

In 2006 is het 25 jaar geleden dat Roozegaarde’s eigen piratenzender Radio Milano definitief uit de lucht ging. De zender geldt nog steeds als een legende in piratenland. Van ’77 tot ’81 zonden Roozegaarde en zijn mannen uit, maar in die relatief korte periode, wisten ze een grote stempel op de piratenwereld te drukken. Niet alleen door het enorme bereik van de zender, die tot in vele omliggende landen te horen was, maar ook vanwege de professionaliteit die Radio Milano uitstraalde. Als één van de eerste piratenzenders maakten de heren gebruik van jingle’s met de stemmen van bekende artiesten en deze waren ook regelmatig te gast in de studio. 

Radio Milano kreeg drie keer bezoek van de politie en de Radio Controle Dienst, maar de zender werd nooit gevonden. De laatste keer kwamen naar schatting 3.000 mensen protesteren en moesten er ME-ers worden ingezet om de meute in bedwang te houden. Kort daarna besloot Roozegaarde te stoppen. Niet vanwege de invallen, maar vanwege het feit dat ik een vrouw, familie en twee kinderen had. Dan moet je op een gegeven moment je verantwoordelijkheid nemen. De zender en de enorme luisterschare waren ons boven ons hoofd gegroeid. 

Een grote zender maken, is geen kunst, er eentje zo verbergen dat ie zelfs met professionele apparatuur niet te vinden is, wél. Achteraf is het misschien helemaal niet zo slecht geweest dat we destijds uit de lucht zijn gegaan. Nu zijn we een legende! Maar Roozegaarde heeft de piratenmuziek nooit helemaal los kunnen laten. Roozegaarde merkt dat het Nederlandstalige lied ook in zijn regio een steeds grotere populariteit krijgt. Er zijn hier in de regio nog steeds relatief veel piraten actief, alhoewel ik wel vermoed dat het er in de noordelijke provincies meer zijn. De politie is hier wat actiever dan daar. Ik wil echt niet mensen oproepen om meteen ook een piratenzender te beginnen, maar volgens mij is de markt momenteel erg groot. Er wordt nog steeds ontzettend veel geluisterd naar regiomuziek. Zelf luister ik ook nog wel eens naar een zender als ik in de auto zit. Dan pak ik altijd de sterkste zender, ha ha!

De vrouwen maken de roosjes, opname uit 1959

Foto: uit collectie Willem Hartemink

De mannen zijn klaar met het zetten van de bomen, opname uit 1959

Foto: uit collectie Willem Hartemink

Tijd voor de borrel, opname uit 1959

Foto: uit collectie Willem Hartemink

De Museumboerderij bij boerderij Brugginck, onder beheer van de Oudheidkundige Vereniging Salehem, is ingericht als "los hoes", en werd door burgemeester Theo Heere heropend op 1 juni 1995. Het boerenmuseum herbergt een permanentte tentoonstelling van oude landbouwwerktuigen en boerengereedschappen, een compleet ingerichte boerenkeuken in de vorm van een "los hoes". In het middenstuk zijn steeds wisselende tentoonstellingen.

Het museum bestaat uit twee gedeelten, nl een volledig ingerichte boerenkeuken met o.a. bedsteden, glazenkast, potkachel, oude krantenhangers, een kwispeldoor om bij het tabakspruimen vocht in te mikken, de kakstoel voor de kinderen, wafelijzers uit 1756, een opklaptafel met de Achterhoekse knopstoelen, de meer dan honderd jaar oude koperen ketel aan het haoliezer en de hengselpot voor het koken van het middagmaal.
Een kersenhouten kammenet, met in hoofdzaak, een linnen uitzet zoals een bruid bij haar trouwdag meebracht en door haar zelf was gemaakt. Ook het doodskleed (verhennekleed) mocht niet ontbreken.

De ploegen

Oudheidkundige vereniging Salehem

Het tweede gedeelte ligt voor de keuken en staat vol met voornamelijk oude gebruiksvoorwerpen voor het uitoefenen van het landbouw- en veeteeltbedrijf in vroegere tijden. U kunt hier zien de karploeg, de scheurploeg, de rondgaandeploeg en de wentelploeg.
Verder zijn er de wannemölle voor het schonen van het koren, de hekselmölle om de haver voor de paarden te hakselen en de aloude fornuispot.

Museum Smedekinck, Pluimersdijk 5, Zelhem

Daarnaast zal de stichting als bruidsschat een bedrag van 55.000 euro meekrijgen, een bedrag van 5 euro per inwoner. De Zelhemse gemeenteraad is van mening dat op deze manier een afscheidscadeau met een zekere eeuwigheidswaarde aan de bevolking wordt gegeven.
Daarnaast worden alle roerende zaken van de gemeente Zelhem die van waarde zijn voor de cultuurhistorie van de gemeente, in bruikleen, te geven aan de Stichting (bijv. gemeentewapen, schilderijen e.d.). De stichting krijgt als taak het beheren van boerderij Reuterink maar ook o.a. het tonen van cultuurhistorische erfgoed, het tonen van landbouwgeschiedenis, en het tonen van de streek geschiedenis, het tonen van het erfgoed van de voormalige gemeente Zelhem zoals vlag, gemeentewapen, archeologische vondsten.

Na de nodige aanpassingen zullen de Oudheidkundige vereniging Salehem en het boerderijmuseum 'Erve Tenk' hier hun onderdak vinden. 

Op zaterdag 31 maart 2007 is het geheel gerestaureerde Museumboerderij Smedekinck geopend, meer informatie op hun website www.museumsmedekinck.nl

Foto: 6 april 2005 door Eef Oosterink

Op 6 april 2005 is de overdracht van Reutering naar St Erfgoed Museum, 
links notaris Pera en rechts burgemeester van der Wende.

Foto: 6 april 2005 door Eef Oosterink

Foto: 6 april 2005 door Eef Oosterink

Op woensdag 29 juni 1977 werd de oudheidkamer officieel geopend door burgemeester G.J. van Hout. In zijn openingstoespraak zei hij te hopen, dat de Oudheidkundige Vereniging Salehem spoedig een permanent onderkomen zou weten te vinden. De oudheidkamer was in de maand juli open op elke dinsdag en donderdag. In deze oudheidkamer ten huize van de fam. van Keulen werd een overzicht van oude en minder oude gebruiksvoorwerpen uit het boerenbedrijf tentoongesteld. De meeste voorwerpen waren merendeels in bruikleen afgestaan. Enkele bijzondere voorwerpen waren: een oude kinderwagen en een compleet ingerichte boerenkeuken.

Oudheidkamer bij fam. W. van Keulen

Foto: uit Kronyck