Belaevenissen van een kind in de oorlog. www.oudzelhem.eu
In ’t Zelhems dialect eschreven deur Henk uut Darp. (1937-2015)
Ik was dri-j jaor toen de oorlog uutbrok. Kennelijk had ik uut gesprekken begreppen dat der wat met de duutsers an de hand was. Ze wollen land van ons hebben, en liefst nog völle meer. ’t Fijne wist ik der toen naotuurlijk niet van. Trouwens wie wel. Ik heb der later meer aover elaezen en aover eheurd. Dat beïnvloed mien herinnering. Maor toch zal ik proberen te beschrieven hoe ik, as kind, de oorlog belaefd hebbe in de Smidsstroat.
Smidsstraat 7 Ooijman. foto. coll. E. Oosterink
Op een dag was der völle lawaai van tanks op de grond en vliegtuuge in de loch.
Toen mot ik an mien moeder evraogd hebben:
“Mamma, bunt de duutsers buuten ?”
En de duutsers waren buuten !!
Ze zollen ok binnen kommen !
Wat kwam ‘de mof’ doen, en wat was ‘de mof’ van plan ? Dat wist gin mense precies.
Der wier wel vanalles ezegd en eschreven. De meeste luu dachten dat ’t allemaole wel met zol vallen. Anderen dat ’t better zol worden. Hollanders wazzen een verwant volk van de duutsers, dus der zol ze wel niks raars gebeuren. Eerst lek ’t daor inderdaod op, maor later viel dat vies tegen, want de Hollanders wollen niet dansen naor de piepen van Hitler. Op een stuk of wat metlopers nao die hoppen dat ze van de Fũhrer mooie baantjes zollen kriegen as dank veur eur ‘heldhaftige’ optreden in dienst van ’t herrenvolk.
Ik denke dat mien vader en moeder wel ’s edacht hebt: in wat veur een wereld gruuit onze kinder op. Zo’n gedachte is, denk ik, van alle tieden. Aoveral op de wereld is ’t laeven onzeker veur old en jong.
’t ‘Herrenvolk’ wol ’t veur ’t zeggen hebben ! Ze sloffen ’t Nederlandse leger stampend onder de laerzen. Die hadden ga niks in te brengen, al zag ’t daor eerst nog wel een betjen naor uut. Maor ze hadden gin schien van kans tegen de moderne vechtmesiene van Hitler. De dappere Hollandse soldaoten wieren kats onder de duutse laerzen vermorzeld.
Nederland was bezet deur een vremde macht. Met behulp van anti Nederlanders, verspreidden ze angst en verderf. Die anti Nederlanders hoppen der steeds meer op dat ze, as Hitler zol winnen, dan een goed betaalde baan zollen kriegen. Wat in de melk te brokkelen zollen hebben. Want dat hadden ze nooit ehad. Maor dat viel ze ok vies tegen. Ze kregen de smerigste karwijen um op te knappen. Ze wieren deur elke rechtgeaarde Nederlander met de nekke an-ekekken. Ok de duutsers hadden een hekkel an landverraoders, maor maken dankbaor misbruuk van die NSB-ers.
De Nederlanders mossen veur ze oppassen, want wat veur de oorlog goeie kennissen ewest waren, wazzen now soms bi-j de NSB. Die raoien mensen, zonder blikken of blozen, röstig an de galge. Aovertuugd van eur geliek.
Ze verraoien de luu soms waor ze bi-jstonnen en gavven ze an as ze konnen um maor een wit vuutjen te halen bi-j de vi-jand. Bi-j eur “vrienden”. De luu mossen ga niet bli-j waezen as ze een landverraoier van kortbi-j kennen. De meesten mossen der niks van hebben.
De duutsers waren heel bange um ziek te worden. As der ergens een besmettelijke ziekte econstateerd wier, griep, longontstekking of astma, dan wier der een papier an-espiekerd met de woorden : “Anstekkende krankheit”. Dan was der gin duutser die ’t in de kop halen um dat huus binnen te gaon. Daor wier naotuurlijk driftig gebruuk van emaakt. Want anstekkende krankheit was geveurlijk. En as ’t niet vertrouwd lek, wieren der NSB’ers op af estuurd um de ‘koorts op te nemmen’. Wat de duutsers niet dōrven, dōrven zie wel, en ze vuulen zich helden.
Wat ik, as klein kind emerkt hebbe van de oorlog ? Een helen hoop. Maor dat heb ik pas achteraf ontdekt. Toen wist i-j niet better. As ’t helder weer was ging i-j met de klere an naor bedde. Want as der dan vliegtuuge in de loch waren um bommen te smieten, dan kon i-j vlot de schuulkelder in, die vader en een paar buurluu, bi-j ons achter ’t huus emaakt hadden. Dat lek gewoon. En alles mos verduusterd worden.
Der moch gin streepken licht naor buuten kommen. Dan zollen ze an de aovervliegende geallieerde vliegtuuge können verraoien dat der mensen wonen, en de vliegers zollen dan metene können vermoeden dat der ok duutsers zatten. En vake was dat ok zo. Vake genog lieten ze dan wat bommen los.
Maor meestal wieren niet de duutsers etroffen, maor onschuldige börgers.
Vake kon i-j luchtgevechten zien tussen Spitfyers en duutse jagers. As der een duutse jager neer-ehaald wier, had gin mense ’t lef um te juichen. Der wazzen altied wel luu in de buurte, die vonnen dat ’t niet um te juichen was dat duutse jagers ’t gevecht verloren. Wie te hard juichen, kon daordeur wel ’s lillijk in de problemen kommen.
Eur vrienden, de duutsers, mossen en zollen winnen !! Die wazzen ommers van ’t onaoverwinnelijke “Herrenvolk” die de wereld wel ’s effen zollen “verbetteren”.
As ėėn zo’n vliegtuug neer-ehaald wier, wol dat nog niet zeggen dat ’t heele herrenvolk neer-ehaald wier. Die waren toch onaoverwinnelijk !!
Een paar jaor later zol blieken dat ze zich gruwelijk vergist hadden. Dit soort verliezen wazzen ’t begin van ’t ende veur dat ’herrenvolk’ en zien fanatieke leider. De ene partij wol ’t niet geleuven en de andere partij kon ’t niet geleuven. En allebeide dachten ze daor ok niet aover nao. Ze wazzen beide aovertuugd van de endzege.
Mevr. Ooijman-Looman met Henk Foto. coll. H.M. Somsen
Ik had van dat alles, net as andere kinder, naotuurlijk gin flauw benul. Daor prakkezeren wi-j ok niet aover nao. Wi-j wazzen gewoon te jong en nommen de gebeurtenissen zoas ze kwammen. Dat deien trouwens völle volwassenen ok. ’t Was een vorm van aoverlaeven. Maor toch begon, ok bi-j de kinder, ’t gevuul te kommen dat ’t niet in odder was wat der zoal gebeuren. Mensen wieren thuus op-epakt of van de straote ehaald en verdwenen vake zonder dat de familie of de bekenden, wisten waorumme dat gebeuren en wat of der met die mensen edaon wier.
As kinder zaggen wi-j dat wel ’s gebeuren. In colonne wieren ze af-evoerd en op allerlei manieren gekleineerd um ze te vernederen.
’t Heele gemeentebestuur wier op-epakt, en naor concentratie kampen ebracht umdat ze niet deien wat de vi-jand van ze verwachten of eisten. Ze hielen zich niet goed genog an de regels die klunzen in den Haag hadden op-esteld. ‘t Gemeentebestuur wier vervangen deur vrienden van de duutsers. De börgemeister en zien ambtenaren deien ’t de bezetter niet naor de zin. Ze wieren “op de trein” ezet, en wieren nooit meer ezien. Zo now en dan mossen de gegijzelden zelfs op de kniene um ’t gemeentehuus kroepen um ze maor te laoten vuulen dat ze niks wazzen en niet bi-j ’t herrenvolk, de ‘superieure’ mensen, heuren. Soms wieren der wat vri-j-elaoten, maor sommegen wieren ok nooit weer-ezien. Wi-j as kinder hadden ’t allemaole donders goed in de gaten wat der an de hand was.
As i-j klein bunt, dan nem i-j alle zaken as vanzelfsprekkend an. Hoe raar dat ’t allemaole ok was. I-j wissen niet better dan asof ’t allemaole zo heuren. De mansluu wieren opgeroepen um in Zaevender te helpen bi-j ’t graven van tankvallen. Dat mos de vi-jand tegen hollen. Maor gin mense had daor naotuurlijk völle zin in. Toen kwam, van de Tod, der veur ’t eerste een oproep um te gaon graven. En der hadden zich, volgens de NSB-ers, genog gravers an-emeld. Maor allengs wieren dat der minder en minder. Toen vond de bezetter ’t tied worden um de Zellemers de doemschroeven an te draeien. Um ze te dwingen hadden ze maor ėėn machtsmiddel. Razzia’s. Maor dat ėne machtsmiddel kon veur de mensen grote gevolgen hebben. Der wieren b.v. tien mensen van de straote eplukt en op-eborgen.
Dan wier der een papier ergens an-eplekt, waorop ston dat, as der zich den anderen dag nog niet genog gravers gemeld hadden, de eerste gijzelaars dood eschotten zollen worden. Dat was menens.
Dat hielp, want dan kwammen ze weer. Tenminste efkes. As de opkomst weer tevölle, afslappen dan wier der weer een razzia op peute ezet.
Mien vader wier ok op-eroepen. Dat was een probleem. As vader weg was, dan kon moeder zich niet redden met mien zusken. Die mos altied edragen worden. In een uut bedde ebeurd. Now waren der soldaoten, die al een paar jaor bi-j ons in-ekwartierd waren en mien zusken nog wel ’s verwennen. Ene der van was de spies die bi-j ons in de veurkamer wonen.
Hoe dat wet ik niet, maor hie maken ’t veurmekare dat vader niet hoeven te graven.
Daor mos wel wat tegenaover staon. Hie mos, bi-j helder weer in de kerktoren deur een loek kieken of der ok vi-jandige vliegtuugen te zien waren. Hoe dat allemaole in zien werk ging dat wet ik niet. Of e ze ooit ezien hef wet ik ok niet. En hoe ze duutsen en geallieerden uut mekare konnen hollen, dat was mien toen al een raodsel.
Ok wieren wi-j langzaaman gewend an de gevaoren van de oorlog. As een kind niet anders wet, zut e alles wat der gebeurd as gewoon.
Direct in 1940 krege wi-j inkwartiering. Vader mos de winkel uutpakken um ruumte te maken veur de duutse soldaoten. In onze veurkamer nom de ‘spies’ zien intrek. Wat die titel inhiel, heb ik nooit begreppen. Maor ’t was wel een hogen.
De enige ruumte die de duutsers nog an ons aover lieten, was ėėn slaopkamer veur dri-j personen en een kökken.
De winters wazzen in de oorlog streng. Hoge heupe snee leien der langs de weg as de sneesleppers deur de straote ekommen waren. Zó hoge dat i-j der ga niet aoverhen konnen kieken. Dat kump tegenswoordig niet meer veur. Dat denk i-j. Maor verget dan dat i-j toen nog maor zo’n kleinen potwortel waren. Dan bunt de sneeheupe altied hoge.
Ons huus had een veur- en een achtergang die van de veurdeure naor de achterdeure liep.
Bi-j elke deure ston een duutse soldaote op wacht. Ik begrep toen ga niet waorumme dat mos en van wie. Der wazzen toch gin vi-janden. ? Waor was dat dan goed veur ?
As de jachtsnee met völle wind in ’t lange deur de gang vlaog, dan lei daor in de kortste keren een flinke laoge van die rommel zoas mien moeder zei. Maor ze kreeg niet veurmekare dat de deuren dichte gingen. Zelfs ’s nachts niet. Iederene mos de bezetter geheurzamen, want zie wazzen de baas. Welke deuren wel dichte moggen, en welke deuren niet. Zie mieken wel uut wat der wel, en wat der niet mog.
Zo machtig vuulen ze zich. En zo machtig gedroegen ze zich. De bezetter beschouwen dat soort dinge as regelrechte heldendaden. Ze schiepen nog meer van zukke “heldendaden”.
Zo pakken ze ok de gruunteboer an. Hie mog de wortels niet meer baoven op de karre leggen. Die mossen, onzichtbaor, onder in de karre. Ze waren ommers oranje en die kleur was verbaoden umdat ze deien denken an ’t Koningshuus. Alles wat daoran dei denken, mos uutgeroeid worden. Princsessebeuntjes mochten ok niet meer zo heiten. Sperciebonen wieren ze vanaf toen enuumd.
Ik wette nog dat der een boer bi-j ons in de kökken, bi-j moeder, thee zat te drinken en ik zat der bi-j. Hie was een goeie klant en had holt ebracht, waor vader een kaste van mos maken veur de dochter van de boer die ging trouwen. Effen wieren de wortels van de gruunteboer an-eruurd.
De boer begon te lachen. “Mot i-j daor um lachen ? Kinderachtige flauwekul.”
“Ja. Mien buurman hef noch wat anders met zien wortels belaefd. Met dat geintjen van um, had e vies in de bak können belanden. Of af-evoerd naor een concentratiekamp. Hie hef mazzel ehad dat de NSB’er die ‘m betrappen, nog een schoolkammeraod van ‘m ewest was. Ondanks ’t gevaor dat e liep, was ’t een prachtige zet van de buurman.”.
“Vertel now ’s Lammert.” Want zo heiten e. Mien moeder wier een fitsken ongeduldig, want ze mos nog wassen, maor wol een mooi verhaal niet missen.
“Luuster.” En hie begon te verellen. Hie schot iedere kere in de lach toen e ‘de mop’ opleppelen.
Zien buurman was op ’t land an ’t wortels trekken ewest. Inens had e zich bedacht dat e der wel wat leuks met kon doen. Hie lei de wortel zo, dat ze an de wegkante leien, in drie groepen zodat ze de afkorting WWW vormen. De afkorting van: Wij Willen Willemientje Weer. Dat was helemaole tegen de schennen van ’t Herrenvolk en zien vazallen. Zo waren der heel wat goeie vaderlanders die de bezetter veur joker proberen te zetten. Soms waren dat onnozele kleinigheden, Maor hoe wieter de oorlog vorderen, hoe meer ’t de mof ging irriteren en hoe harder ze de daders anpakken. Zelfs as der luu waren die een verzetsgedicht hadden, die völle de ronde deien, mossen oppassen dat daor gin verraoier loch van kreeg. As dat gebeuren, dan kon ‘t waezen dat der inens een arrestatieteam op de stoepe ston.
Der wazzen fanatieke en minder fanatieke soldaoten. As ze zo’n jaor of dri-j ’t zelfde dak met ow edeeld hebt, dan leer i-j mekare wel kennen.
Soms zatten der wel ’s een paar bi-j ons in de kökken. Daor was niks mis met, al dachten sommige ‘oprechte’ Nederlanders daor anders aover.
Dan vertellen die soldaoten aover thuus, aover vrouw en kinder die ze al een paar jaor niet meer ezien hadden. En of die nog zollen laeven.
Der wieren ok wel ’s grapjes emaakt aover Willemientjen en Hitler.
Hoewel ze toch met geintjes den laatsten een betjen mossen ontzien. Der veurzichtig met waezen. Asof e achter de deure ston te luusteren. Maor ja, in de oorlog hadden de muuren oren. SS’ers en NSBers wazzen de oorne van Hitler. Ik zat der vake bi-j en luusteren wat der verteld wier. Dat was de enige kans um wat te heuren, want onze radio was ok in beslag enommen. Net as de fietse van mien moeder. Sommegen hadden de radio in de grond estopt, maor dan konnen ze ok niks heuren.
Een paar gebeurtenissen en verhalen bunt mien altied bi-j ebleven. Now ik schrieve, komt der steeds meer herinneringen baoven, waoran ik nooit edacht hebbe.
Walter Siehge en Eduard Janssohn, ik wet die namen nog, zatten bi-j ons in de kökken
bi-j de warme kachel. Vader, moeder, Eduard en Walter hadden alle vier een komme met donkerbroen, heit vocht der in. ‘t Lek op koffie, maor daor hiel de vergelieking dan ok met op. Dat waren best gemuudelijke uurkes. Mien zusken en ik kregen dan altied moeders eigen gemaakte limonade. Dat maken ze van azien met een betjen suuker, as ze dat had.
Wi-j hadden ok een hundjen. Zo’n kleinen fox. Flokky heiten e. Een heel slim dier. Hie had vanalles eleerd. Peutjen geven, doodliggen, kuukskes etten, baedelen.
Flokky wis ok ’t verschil tussen links en rechts. Ik wet niet meer wie ‘m dat eleerd had, maor hie kennen dat feilloos. As moeder ’s havermoutkuukskes ebakken had, dan had Flokky de slaop uut.
Hoewel hie niet allene. Flokky en ik hadden dezelfde smaak, en Flokky ging steevaste an ’t baedelen. Vader had zien kuuksken in de linkerhand. ’t Dierken pakken ’t niet. Uut de rechterhand snoepen e wel. Op ėėn uutzondering nao ! As vader zei: ’t is van Willemientjen dan wis e niet hoe gauw e ’t kuuksken uut de linkerhand binnen mos kriegen. Maor as e zei : ’t is van Hitler, dan draeien de kop af en kreeg ’t lekkers uut de rechterhand met gin meugelijkheid deur de strotte. As e zich een keer vergissen en nog een keer ezegd wier dat ’t van Hitler was, dan spoj e ’t alsnog uut. Dat is ok ’s gebeurd toen Walter en Eduard der bi-j waren.
Walter wier lillijk en liep weg. Eduard, lachen zich bi-jkans van de sökke. Umdat e Oostenrieker was en Walter duutser ? Gelukkig was Walter gin SS-er anders was ’t mien vader misschien lillijk op de emmer evroren. Want eigelijk was dit een grovve belediging van ’t herrenvolk en baovenal van zien leider.
Op een dag kwam een boer uut de Meene bi-j ons binnenstoeven. Jonges, wat was den kaerl mieterig. Wat was der an de hand ? Der waren ’s nachts hoender bi-j um estaolen, en dat hadden duutse soldaoten edaon. Die wollen ok wel ’s wat anders etten as altied kuch. De boer stormen bi-j ons de veurkamer in um de spies ter verantwoording te roepen. “O”, zei de spies, “haben meine soldaten das getahn ?”
“Jao, ow soldaoten. Dat herrenvolk van ow hef kennelijk nooit anders te vretten as kuch, en schienbaor nog te weinig ok. En dan gaot ze mien hoender jatten !!”
Dat was de spies zien ere te nao. Hie stampen naor de winkel waor de soldaoten huuzen. De boer ging met. En jao heur, ze wazzen net an de gange met de hoender te plukken.
De spies gaf een paar luudruchtige commando’s en ze leien de half naakte tuuten an zien vuute. Den ‘hoogen’ kek de boer an, en zei dat e ze met kon nemmen. Toen wier de boer pas eerst hellig !
“Wat ?? Dacht i-j dat ik mien eigen gestaolen hoender opvrette ? Betalen zöl i-j ze ! Betalen !!”
De spies wier effen deur een Hollander op zien nummer ezet. Dat was e niet gewend.
Hie vuulen zich een betjen in de wiek eschotten. Hie was der eentjen van ’t Herrenvolk.
Een brutaole boer was der eentjen van de vi-jand. ……………. Maor de spies betalen ! Krek ’t bedrag dat de boer vroeg. Want hie had eleerd, dat e ’t aoverwonnen volk zo völle meugelijk te vriend mos hollen. Waor ’t kon. En waor ’t niet kon, en landsluu de boel verraoien, dan mossen ze hard an-epakt worden. Arresteren en naor een concentratiekamp sturen. Dan zollen ze ‘t verzet wel afleren. Vake kregen verzetsluu de kogel. Dat mos bekend emaakt worden, zodat anderen verzet wel uut de kop zollen laoten.
Maor die straffen hielpen niet genog. Steeds stonnen der weer andere luu op die de vi-jand raken waor ze konnen. De bezetting wier steeds strenger. En as de ‘moffen’ eigens de verzetsstrieders niet te pakken konnen kriegen, dan schakelen ze NSB’ers in. Nederlanders, die vake smerige karweitjes veur de bezetter opknappen. Ze dachten dat, as Hitler won, en daor zag ’t wel naor uut, ze dan mooie baantjes kregen umdat ze ‘m eholpen hadden.
Maor ze wisten niet dat de duitsers op ze neerkekken. Veur eur wazzen landverraoders minderweerdige luu. Of ze now Duutsland verraoien of Nederland. ’t Was en ’t bleef landverraod. Een duutser mos niks hebben van landverraoiers, Maor ze maken wel dankbaor gebruuk van de inzet van dat volk. En die hadden niet in de gaten hoe ze deur de duutsers misbruukt wieren.
’t Gemeentebestuur dei ’t de duutsers ok niet helemaol naor de zin. Op een dag wieren de börgemeister en de secretaris, en nog wat luu op-epakt en naor een concentratiekamp ebracht. De börgemeister is nooit weer ezien.
Ik wet niet meer hoe old of ik was, toen der ’s nachts tegen de veurdeure eslagen en estampt wier. “Aufmachen” klonk ‘t. “Schnell, schnell !!” Mien moeder ston kalm op en liep naor de veurdeure. As der ebeld of eklopt wier ging zie altied naor de deure. Vader niet, want i-j wisten maor nooit. Toen ze de deure losdei, stormen der een stuk of wat luu onvernullig naor binnen en begonnen ’t hele huus te deurzuuken. Eėn grote kaerl kwam de slaopkamer binnen. Mien vader, die nog in bedde lei, mos opstaon.
D.J. Ooijman. ca. 1942 Foto: coll. H.M. Somsen
Ik zie nog, hoe e daor ston in zien witte ondergoed. De kaerl zetten een revolver tegen zien heufd.
“Ausweis !!” Vader pakken zien ausweis en gaf ’t den kaerl.
Maor waorumme ‘ausweis’?
De kaerl was een Nederlander, wonen in Reurle, en was een patser. Iederene kennen ‘m en was der bange veur. Hie was nooit wat ewest. Netzo as zien zogenaamde kammeraode. Now zol e zich ’s laoten gelden !! Hie zocht iemand en kek de papieren in.
“O, wij zoeken Jansen. Weet jij waar Jansen zich bevindt ?”
“Ik zol ’t niet wetten. Ik kenne ok gin Jansen.” As ’t neudig was, kon mien vader heel dom doen.
“Wij hebben een tip gekregen dat hij zich rechts van het distributiekantoor verbergt. En A96 bevindt zich hier. Rechts van het distributiekantoor.”
“Dat kan wel waezen, maor dat is maor hoe i-j ’t bekiekt. Ik wone rechts as i-j der veur staot, maor ik wone links as i-j hier binnen bunt.”
Now was ’t kantoor wel naost ons. In de veurmalige slagerswinkel van Ausen. Die mensen waren ok deur de bezetter weg-ejog. Allenig umdat ze Jödden wazzen. En gin mense wist waorof ze ebleven waren.
Toen de ‘speurders’ uut-estommeld waren en ze Jansen niet evonnen hadden, gingen ze toch maor naor de andere kante van ’t kantoor. Ze vonnen Jansen. Ze hebt ‘m an-ehollen. Hie vroeg of e nog effen naor de WC mog. Dat mog. Toen is den gezochten der deur ’t WC-raemken tussenuut edretten. Hoe kon dat ? De klojo’s hadden vergetten um ’t cordon, dat nog steeds um ons huus lei, te verplaatsen. Daor maken Jansen dankbaor gebruuk van.
Ze hebt ‘m nooit ekregen.
De soldaoten die bi-j ons ingekwartierd waren, waren vake al jaoren van huus. Ze wisten niet hoe ’t eur familie ging. Ze kregen der gin bericht van. Sommigen hadden kinder van mien laeftied die ze een paar jaor niet ezien hadden.
Dan gebeuren ’t dat wi-j deur die soldaoten aangehaald wieren. Ik wet nog dat ik deur ėėn van die vaders wel ’s bi-j de hand-enommen wier. Dan zei e : “Jetz geht Bubbie wandern mit seinen Unkel.” Heiten een zoon van um Bubbie ? Soms verwennen de duutsers ons kinder. As der helemaole gin suuker meer te kriegen was, Dan brachten ze soms
bi-jensuuker met. Dat was van dat gekleurde grei. Voer veur bi-jen, maor ons lusten dat ok wel. Der was wieters niks te snoepen. Moeder maken wel ‘s “limonade”. Dat brouwen ze van azien met suuker en water. Dat dei ze niet zo vake, der was niet altied suuker. Water zat. Maor de azien was soms ok betuun. Dat grei vonne wi-j hartstikke lekker. ’t Was een traktatie. Ze maken ok wel ’s stroop van sukerruven veur op de botteram.
Umdat wi-j den helen dag duuts um ow hen heuren, leren i-j de taal spöllenderwieze. Soms mos i-j dinge veur vader en moeder vertalen.
Wi-j kwammen ok deur ’t hele darp. Daordeur zag i-j soms dinge die grote mensen niet mochten zien. Vake kwammen de ‘zwarten’ uut Durrekum. Ze kwammen zingend, marcherend en stampend aover de weg ’t darp in. Wi-j as kinder wissen dan al hoe laat of ’t was. Der was weer een razzia op komst. As wi-j dat in de gaten hadden, dan rennen wi-j as de bliksem naor huus um onze vaders te zeggen dat ze zich verbergen mossen.
Bi-j ons achter ’t huus, kwammen vier buukenheggen bi-jmekare. Op dat kruuspunt was een dichte plek ontstaon, die as i-j ’t niet wisten, niet te zien was. Daor verstoppen ze zich dan. Zo wieren vake de razzia’s ontlopen. Simpel, maor ’t werken vake.
Mien vader had nog een stuksken meubelwerkplaatse. Maor materiaal was bi-jnao niet te kriegen.
Alles mos an-evraogd worden. Holt, liem en zelfs de spiekers. Vader mos precies opgeven waorof e wat waorveur gebruken. Soms waren der boeren die stiekem peppel umme houwen en net zo stiekem lieten zagen. De dochter ging trouwen en vader wol eur toch een linnenkaste geven. Hoe dat ging wet ik niet, maor vake kwam dat holt bi-j mien vader terechte.
Regelmaotig kwam der een controleur um te kieken of der ok wat gebeuren dat niet mocht. Maor hoe maak i-j now kasten zonder dat ’t opvölt ?
Daor had mien vader wat op evonnen. Op een dag kwam der een soldaot bi-j ‘m met een kapotte kleerkiste of zoiets. ’t Ding was van de wagen evallen en flink beschadigd.
De soldaot vroeg of vader den maken wol. Dat mos ok nog vlot gebeuren, want aover twee dage wier e aover-eplaatst. Dus ’t mos gauw.
” Jao, jao.” zei mien vader. En as een Achterhoeker jao, jao zeg dan wet i-j ‘t wel. Hie had de kiste naotuurlijk niet klaor. Maor de soldaote kwam ok niet meer opdagen.
Vader maken driftig misbruuk van de kiste die in de werkplaatse ston. ’t Holt dat e verwerken gaf e de maote van de kiste. Doar maken e dan kasten van. Kwam der een controleur die vroeg waor dat holt veur was, dan wees e op de verongelukte kiste, en zei :
“Ik mot twintig van die kisten maken veur de Wehrmacht.” Now, dan was ’t goed. De controleur vertrok voldaon. Hie had zien werk edaon en had ezien dat de maote van ’t holt precies voldei an de maote van de kisten. Maor in werkelijkheid wieren der kasten emaakt die pas bi-j de klant inmekare ezet wieren.
Op een dag kwam denzelfden controleur van altied weer in de werkplaatse. Hie nom mien vader een betjen apart en zei dat e op mos passen met ’t maken van ‘kisten’. Hie wier namelijk aover-eplaatst en zien opvolger kon wel ’s strenger waezen.
Ojee, hie had dus deur ehad dat vader de boel vernaggelen en ’t deur de vingers ezien.
Den controleur was nog een goeien. Maor hie mos wel zie’n werk doen.
Der wier met ‘t ‘vernaggelen’ dan ok maor estopt, want ze konnen der zich een helen hoop narigheid met op de hals halen. Veur zukke aovertredingen konnen mensen zelfs in een concentratiekamp terechte kommen.
Toen de oorlog al een betjen op zien ende liep en duudelijk wier dat de wereldveroveraars gingen verliezen, dei Hitler der nog een schepken baovenop. Wat e nog achter de hand had an mensen en oorlogstuug, zetten e aoveral ter wereld in. ’t Interesseren ‘m niet wat der met mensen gebeuren. Ok in Zellem was van die extra inzet ’t ėėn en ander te merken.
Mien vader hef nog een dag of dri-j motten onderduuken. Hie had der ene van ’t herrenvolk zwaor beledigd. En dat kon niet. Zukke dinge konnen beschouwd worden as belediging van Hitler en dat was in de ogen van de bezetter een doodszonde. Daorveur konnen mensen zelfs de doodstraf kriegen. Ze maakten der driftig misbruuk van.
Der kwammen hoe langer hoe meer van die SS-ers in ons land. Dus ok in ons darp. Die gemene ‘steilpetten’ wazzen aoveral anwezig. Dat volk controleren de eigen soldaoten en die waren vake ok nog bange veur dat tuug. Want die waren van ’t superras. Wiet verheven baoven de gewone soldaten.
Ze mochten ok doden. ’t Grootste gedeelte van die “Edele Germanen” waren nog maor snotjongens. Soms amper 16—17 jaor. Die mossen der o.a. op toezien dat de wehrmacht niet eur plicht verzaken en te slap zollen vechten. Hitler begon misschien wel een betjen deur te kriegen dat ‘m aerpels wel raps an zollen können brannen.
Hie was de baas van ’t leger en niet meer bi-j de tied. Hie vocht in België en Frankriek met tankbataljons die ga niet meer bestonnen.
Der liepen bi-j ons ok van die SS—ers. Melkmoelen nuumen mien vader ze. Naotuurlijk niet as ze ’t heuren konnen. Dat was te link! Helden vuulen ze zich. Ze vonnen zelf dat ze onaoverwinnelijk waren. Echte Germanenhelden. Nergens bange veur.
Now ja, nergens bange veur ?
Ze waren heel bange veur besmettelijke ziektes. As der ergens een besmettelijke ziekte uutbrok, Dan wier der gauw een papier an-espiekert met de duutse tekst : ‘’ANSTECKENDE KRANKHEIT’’.
Gin duutser die daor dan naor binnen dōrven te begeven. Naotuurlijk wier zo’n papier ok an-espiekert op deuren waor achter gin besmettelijke ziekte heersen. De dokter was vake wel zo behulpzaam um dat met een briefken te bevestigen. Hie liep wel een groot risico Want as ze ‘m snappen, dan was e in groot gevaor. Ze konnen ‘m zό naor een concentratiekamp sturen. Zeker as een verraoier ontdekken dat der gin ziekte heersen, maor dat der onderduukers zatten.
Mien vader kwam op een andere maniere bi-j zo’n “opperwezen” in de ongezonde belangstelling te staon.
Hie had nog egal zien werkplaatse.
De messienes deien ’t meestal niet umdat der vake gin stroom was. Dus beitels sliepen op de messiene was dan ok niet meugelijk. Maor achter ’t huus ston nog zo’n olde zandsteen . ’t Was wel zo, dat ’t sliepen met zien tweeën mos gebeuren. Den enen draeien as de ander slep. Dat ding was nog zowat uut de middeleeuwen. Maor as dinge modern niet könt, mot een mense de middeleeuwen maor weer in. Der was lange niet naor den sliepsteen umme-ekekken. Umdat ze dat dink niet meer neudig hadden. Maor now was ’t een kostbaor stuk gereedschap.
Op een dag wol vader wat beitels sliepen. Hie liep naor buuten naor de zandsteen en zag tut zien schrik dat een SS-er, zo’n Siempie Simpel, zien onmisbaore sliepsteen an ’t slopen was ! De ronde steen zat met wiggen vaste op de asse en draeien deur een waterbak. Die wiggen was den snotneuze der an ’t uut slopen!! Mien vader dacht ga niet nao. Hie halen de voet an, en schuppen de melkmoel onder de “edele” konte. Den schrok gruwelijk. Wie dörven der ene van ‘t “herrenvolk” te schuppen ?? Maor ’t schaop in wolfsklere draeien zich umme en stappen, diep beledigt, “waardig” weg.
De spies had ’t zien gebeuren. Hie riep vader efkes bi-j zich en raoien ‘m an dat e better een paar dage van de aerdbaodem kon verdwienen. De melkmoel kon altied nog wraak nemmen veur de belediging die um was an-edaon. Leer de spies de SS-ers kennen. Die wazzen op-eleid um te doden. Veur die snotneuzen was de enige goeie vijand een dooie vijand. Zelfs de duutse soldaoten wazzen niet veilig veur dat schorem. As der in eur ogen wat niet goed ging, nommen ze zonder blikken of blozen ’t commando aover. Machtswellustig dat ze waren. Ze jogten de soldaoten angst an, en dat was precies de bedoeling van disse “super-Germaanse” snotneuzen. Ze waren op-eleid um elk commando zonder tegenstribbelen op te volgen. Dat verlangen ze ok van anderen. Niet aover een order naodenken, maor doen. De spies had ’t zelf met-emaakt. Hie was der in de opleiding bi-j ewest hoe ni-je rekruten discipline bi-j ebracht was. De ni-je lichting, blagen van vieftien – zestien jaor, hadden allemaole een jonge herdershond ekregen waor ze dag en nacht met mossen optrekken. Man en hond mossen ėėn worden. En dat wieren ze. Naodat man en hond een jaor met mekare elaefd hadden en an mekare verknocht waren eraakt, mossen ze op een dag op appėl kommen. Man en hond. Toen ze allemaole strak in ’t gelid stonnen, hadden ze ’t bevel ekregen eur hond dood te schieten. Ze hadden dat allemaole edaon.
Befehl is befehl.
Vader hef een paar dage onder-edokken ezetten. Waor dat wet ik niet. Dat wier an ons kinder niet verteld. Wi-j zollen dat in onze onnozelheid ’s können verraoien. Toen de SS-ers naor ’t front wieren verplaatst, kon vader weer veur de dag kommen.
Maor ’t bleef oorlog.
Onze schole was ok bezet. ’t Zat vol met duutse soldaoten, met ’t gevolg dat de klassen mossen ‘zwerven’. Dan hadde wi-j schole in ’t gebouw van Christelijke Belangen dat vlak bi-j de schole ston. In de volksmond Chrisjen Bel. Andere keren bi-j een juffer thuus.
Soms in de consistorie onder ’t kerkdak. Dat was niet raar, want wi-j waren van een christelijke schole. Dat hen en weer trekken beviel ons wel. Wi-j hoeven niet elken dag tegen etzelfde schoolbord an te kieken. Elken dag wazze wi-j weer ni-jsgierig wat de meister of de juffer now weer veur ons uut-edacht had.
Op een dag was der heel völle ruurigheid bi-j ons toen ik thuus kwam. De soldaoten uut de winkel waren eur grei an ’t pakken. Ze mossen weg, naor ’t front um duutsland te verdedigen. He, he, eindelijk gin vremd volk meer um de pöste. Dat mog dan wel zo waezen, maor zo was i-j nog niet van de oorlog af. Twee dage later wier de winkel vol epakt met munitie. Handgranaten, pantservuisten, kogels en landmienen en meer van dat geveurlijke spöl. De duitser die ’t toezicht had aover de munitie, had ok de slöttel van de deure waorachter die geveurlijke rommel lei. De slöttel van onze winkel !
Mien moeder, die altied graag wol wetten waorof ze an toe was, vroeg an de kaerl, toen den de deure op slot draeien : “As de now een kogel in kump, wat dan ?”
“Dan geht alles in der luft.” Now, dat was niet bepaold geröststellend. Disse situatie was angstanjagend.
Maor waor mossen de mensen hen ? ’t Was in feite nergens veilig.
Zo now en dan viel der ergens in ’t darp een bom. Vake kwammen daor mensen bi-j umme. Ik wet nog hoe bi-j ons in de straote een kapper met zien klanten umme kwam deur zo’n verdwaalde bom. De hele veurgevel was weggeslagen en bloed zat an zolder en muuren. Ik heb ’t met eigen ogen ezien.
As kind wen i-j an geweld en lig i-j daor niet van wakker. Raar, dat i-j dan langsaam af-estompt raken. As kind wet i-j niet better. Geweld en angst daor veur, heuren bi-j ’t dagelijkse laeven. Maor ’t pakken ons kinder toch meer an dan wi-j dachten. Maor dat blek meestal völle later.
’t Gebeuren dat de gruunteboer naor de veiling was, en mos ontdekken dat zien beide zoons en zien vrouw umme ekommen waren deur een verdaalde bom. Dat was verschrikkelijk veur heel Zelhem. Maor dat ’t waarschienlijk een geallieerde bom was ewest verzachten de piene een betjen. Want die mossen ons uutendelijk bevrijden van de duutse schurken. ’t Herrenvolk.
Al die munitie in de winkel, bracht toch wel spanning in huus en in de straote.
Maor op een dag reden boeren met eur karren veur en ’t spöl wier op-eladen. Ze mossen de rommel naor de Iesellinie brengen. Dat was een front in Nederland.
’t Mos gebruukt worden in de stried tegen de geallieerden. De duutsers kregen langsaam deur dat ze an ’t verliezen waren. Tut groot genoegen van de echte Nederlanders en tut misnoegen en angst van de landverraoders. Die deien nog meer eur beste um ’t herrenvolk te dienen.
Ze hoppen nog steeds op een riekelijke beloning as ze samen met Hitler, alle Nederlanders op de kniene konden kriegen. De stakkers.
As ’t helder weer was, ginge wi-j nog altied met de kleere an naor bedde. Meestal zat der dan een verkenningsvliegtuug in de loch. De nachtzuster wier e enuumd. As i-j den in wiete heuren brommen, dan kon i-j der donder op zeggen dat der andere vliegtuuge achteran kwammen. Of dat now de Engelsen waren of de duutsers, ze konnen allebeide geveurlijke kunsten uuthalen.
Der kwammen soms bommen fluitend naor beneden. Gin mense wist dan waor zo’n dink neerkwam. Dat kon in ’t vri-je veld vallen, maor ok zomaor op een huus.
Der kwammen ok vake V-1-een en V- 2- raketten aover. Bedoelt veur Londen. Um de Engelsen te verslaon. ’t Doel was veurnamelijk Londen dat der deur die dinge beheurlijk van langs kreeg. Maor lang niet alle raketten halen de aoverkante van de Noordzee. De vliegende bommen kwammen regelmaotig in Zelhem aover. Wat mien nog heugt is ‘t “flodderende” geluud van de motor. Een angstig geluud, maor toch ok weer een geruststellend geluud. Want zolange de motor liep, bleef e wel in de loch. De mensen zatten der angstig en in alle stilte naor te luusteren. As ’t geluud langsaam in de wiete wegstierf, dan wier der opgelucht aosem ehaald. Maor soms stoppen ’t geluud van de motor en dan sloeg de angst bi-j de mensen toe. Veural as dat baoven ’t darp gebeuren. Waor kwam dat dink neer ? Dat de vliegende bomme neerkwam, was wel zeker.
Maor waor ? En wat richten ‘t veur dood en ellende an ? Laot e astoeblief Engeland halen. Maor nog better: laot ‘m in de Noordzee afkuulen. Dat gebeuren ok vake. Maor nog vaker bereiken ze Engeland, en brachten daor dood en verderf. Maor door heuren wi-j toen niks van.
Op een dag, ’s margens vrog, kwam ’t bombardement van de geallieerden. Wi-j waren in huus en leien nog in bedde. Mien vader sprong der uut, en trok de gedienen van de slaopkamer los. Metene ston ’t vertrek in een rooie gloed. ’t Huus van buurman kapper, ston in lichte laaie. ’t Was een heldere nacht ewest, dus wazzen wi-j weer met klere en al in bedde ekroppen, en konnen zodoende raps in de bene kommen. Ik denke dat wi-j dat in nachtgoed ok hadden e-könt.
As i-j dan wakker naost ’t bedde staot, waor blief i-j dan? Angst aoverheerst en i-j doet dan gewoon wat ow goed dunkt. Wat ow goed dunkt ?? In zo’n situatie, doe i-j maor wat. Goed of niet goed !! Der dunkt ow niks. Wi-j kroppen onder de winkeltrappe. Automatisch hadden vader en moeder veur ons de veiligste plaatse evonnen. Um ons hen en baoven ons heufd was ‘t een hel met vreselijk völle kabaal.
Effen wier ’t röstiger, maor veurdat wi-j opgelucht aosem konnen halen, kwam der weer een anvalsgolf. Met bommen en mitrailleurvuur. ’t Huus ston baoven ons heufd in brand. Toen ’t effen wat röstiger wier, proberen de brandweer te blussen. Mien vader hef tussendeur ok nog eprobeerd um wietere brand de veurkommen en proberen een brandende baal matrasvulling naor buuten te werken. Dat is ‘m niet gelukt. Zien beide hande hef e der bi-j verbrand.
Toen kwam de derde anval. De brandweerluu die op ’t dak zatten, lieten zich der vanaf glieren en redden zich zo van ’t Engelse mitrailleurvuur en de bommen.
’t Was een verschrikkelijk lawaai. Dat is mien altied bi-j ebleven. Net as de loch van kalkstof . Van brand en van bommen. ’t Loeien van de beeste die bi-j een boer an de markt laevend verbrannen. Al die loch heb ik nog steeds in de neuze, en as ik dat roeke, dan belaef ik ‘k ’t weer. Dan denk ik weer terugge an de bombardenten. De geur van bommen, van verbrandende dieren. Schreeuwend in doodsnood. Heel vōlle later ontdek i-j dat i-j ’t allemaole maor net hebt aoverlaeft. Echt heel vōlle later. As kind ston i-j daor helemaole niet bi-j stille.
Nao die derde anval wier ’t wonderlijk röstig. De hulp kwam op gang.
Smidsstraat mei1945 na het bombardement. Rechts het pand van Ooijman.
Een meubelmaker die in de Heidenhoek wonen, kwam zoas altied op de fietse naor de werkplaatse en trof daor een Zellemer an die gereedschap ston in te pakken. ’t Was een bekenden, maor hie hef nooit verteld wie dat was. Toen den kaerl zich betrapt vuulen, was e der as een speer vandeur egaon.
Opa en ome uut de Oosterwiek, opoe heb ik nooit ekend, hadden ’t allemaole uut de wiete zien gebeuren en dachten dat wi-j verongelukt waren. Ze bedachten zich gin moment, en kwammen naor ons toe. Zo röstig meugelijk wier de situatie op enommen. ’t Blek, dat wi-j deur ’t oge van de naolde ekroppen waren. In ’t hele huus zat in een deure nog ėėn ruutjen. Wieters was alles kapot.
In de werkplaatse, die an de slaopkamer grenzen, was te zien dat wi-j maor amper an de dood ontsprongen waren. Der was een kogelspoor. Dat liep van de lintzage naor de bakfietse die maor een paar meter van de slaopkamermuure ston. ’t Zadel was an flarden eschotten. Was de Engelsman daor begonnen met schieten ? Of had e daor de vinger van de trekker ehaald ? Dat zölle wi-j nooit te wetten kommen. Aevenmin as de schutter. Hoe dan ok, wi-j hebt gruwelijk völle geluk ehad.
Mien zuster, die niet lopen kon, wier in de kruuwagen ezet. Toen wi-j weggingen van huus, zagge wi-j pas hoevölle schade der an-ericht was. Aoveral kapotte huuze. De weg was bezaeid met puin. De schoenmaker bi-j ons in de straote, had altied een gipsen voet op een kristallen sokkeltjen staon. Now lei de etalageroete, zoas alle etalageroeten, an diggelen. De gipsen voet ston met de hakke in de etalage en met de tene op de broene buutentegels. Raar, dat zoiets onbelangrieks een mense zien laeven lange bi-jblif.
Der schuumen vremd volk rond in ’t darp. Zo gauw al. Volgens mien vader, waren die an ’t jatten. Sommigen hadden een grote zak op de nekke. En de politie was nergens te zien.
En ’t zol de bezetters wat können schaelen dat börgers bestaolen wieren. Ze hadden in alle oorlogs-jaoren zelf ok ’t neudige grei van eigenaar laoten veranderen.
Wi-j gingen richting Oosterwiek. Men zusken, lei in de kruuwagen die ome bi-j zich had toen e ons kwam halen. Ik von dat niet raar. Ik wist niet anders dan dat ze niet kon lopen
Effen buten ’t darp, in een timpe tussen hooge beume, was een laeg weiken. ’t Lei vol met mensen die ’t darp ontvlucht waren. Sommigen hadden kennelijk in grote haost wat bi-j mekare egreppen en in lakens ze zo eknupt.
Dat hef een diepe indruk op mien emaakt. Veur ’t eerste in mien laeven zag ik vluchtelingen. Iedere keer as ik vluchtelingen op de tillevisie zie, dan mot ik weer denken an wat ik as kind toen zag.
Waor mossen al die mensen hen ?
Ik vergat maor effen dat ik op dat moment ok een vluchteling was. Maor ja, ik had vader en moeder. En nog belangrieker: een opa en een oom die een boerderi-je hadden waor wi-j hengingen en veilig zollen können wonen. Ik von ’t niet zo raar dat ik op deboerderi-je van opa ging logeren.
Mien zusken, die niet lopen kon, wier in de kruuwagen ezet. Onderweg kwammen der weer heel völle vliegtuuge aover. Ze wazzen onderweg naor ’t Roergebied um ’t plat te gooien. Zo wiet as i-j kieken konnen waren de vliegtuuge in de loch.
Ik vroeg an mien vader wat dat grommende geluud in de wiete was. Bommen, zei e. Toen begrep ik niet wat e bedoelen. Dat kwam later. Dat heb ik onthollen, want dat geluud maken een diepe indruk op mien. Met al die vliegtuuge in de loch wollen mien vader en mien ome gin risico lopen. Want alles wat bewaog wier vake onder vuur enommen. As der luu waren die nog met een auto op holtgas reden, dan zat der altied ene op ’t spatbord um de loch af te speuren naor vliegtuuge. As der ene kwam opdagen, dan stoppen ze meestal um zich uut de vuute te maken. Zo wiet meugelijk van de auto vandan kroppen ze in een graven of onder struke. Want elk vliegtuug in de loch was geveurlijk.
Zeker as e van de gallieerden waren. Onze bondgenoten.
Zo bunt wi-j toen onder een knoteik bi-j de Maccabe ekroppen um af te wachten tut dat ze verwenen waren.
Ik heb in de vief jaor oorlog heel wat vliegtuuge eheurd en ezien. ’t Dei der niet toe of ’t b.v. Engelsen waren of duutsers. Ze waren aeven geveurlijk. Den ėnen bombarderen Nederland um ‘t te bevrijden, de anderen um te onderdrukken.
Zo wet ik ok nog, hoe der s-oavends, ’t was al duuster, ’t geluud van een vliegtuug in de loch was. Der vlaog een vliegtuug aover dat in brand ston. Den was kennelijk in een zoeklicht terechte ekommen. Daor kwammen ze niet uut. Dan waren ze hulpeloos
aover-eleverd an ’t luchtafweergeschut van de vi-jand. As zo’n vliegtuug aover evlaogen was, wol dat nog niet zeggen dat i-j veilig waren. Meestal draeien ze zich en kwammen weer aover. ’t Zol neerstorten. Maor waor en wanneer ?
Ik heur mien moeder nog zeggen : “Die arme jonges.”
Later heuren wi-j dat der een vliegtuug neergestort was bi-j de Gastuusplaatse an de Hummeloseweg. Niet ene van de arme jonges had ’t aoverlaefd.
De tegenstanders proberen mekare ok veur de gek te hollen. Of te misleiden, zoas i-j wilt.
As ’t helder was, dus goed vliegweer, dan kwammen der vliegtuuge die balen van streppels zilverpapier uutgooien en dan maken dat ze wegkwammen. Op de radar van de duutsers zag dat der uut as een helen hoop engelse vliegtuuge. Heb ik begreppen. Die dinge bleven vri-j lange in de loch hangen. I-j konnen der donder op zeggen dat der effen later duutse jagers kwammen um de ‘vi-jand’ te verdrieven. Wi-j as kinder gingen een paar uur later ’t veld in um dat zilverpapier op te zuuken. As wi-j ze vonnen, vuulen dat an as een oorlogsbuit. Dat grei hadde wi-j nog nooit ezien.
Toen de vliegtuuge weg waren, kwamme wi-j onder de eik vandan en gingen wieter de Oosterwiek in. Wi-j waren veilig dachte wi-j. Maor ’t was nog steeds oorlog. ’t Ging hard tegen hard. ’t Wier vake uut-evochten aover de rugge van de börgers.
Hoe lange wi-j op de boerderi-je waren, wet ik niet. Ok op de boerderi-je waren duutsers.
Ze hadden daor een soort commandopost. Die stonnen speciaal in de belangstelling van de geallieerden. Hoe ze der achter kwammen waor die zatten ? Van de ondergrondse. Der bleef weinig geheim van wat de bedoeling was dat ‘t geheim zol motten blieven.
Op een dag heuren wi-j kanonschoten. Een boerderi-je in de buurte wier in brand eschotten. Toen nog ene en nog ene. ’t Kwam steeds kotterbi-j. Toen dachte wi-j dat de boerderi-je van opa an de beurte was. Wi-j zollen weer op de vlucht motten gaon.
In spanning wier der af-ewacht wat of der wieters zol gebeuren. Maor ’t bleef stille. Der waren gin granaten naor ons onderweg. Hoe dat kwam ? Der zat een afweergeschut bi-j een buurman in de varkensstal. Van daoruut wieren de boerderi-jen in brand eschotten. Daor wonen een onderduuker die engels kon, en den zol ezegd hebben dat der in de boerderi-jen gin duutsers zatten. Ze mossen naor de Hengelseweg um duutsers te ‘vangen’. Kennelijk hadden ze um geleufd, want de beschieting was estopt.
Der was al ’s eerder een boerderi-je in de buurte af-ebrand. Niet deur kanonvuur maor deur een lasapparaat dat op de daele was gebruukt.
Engelsen kwammen met kleine tanks deur de bongerd, veur ’t huus, an- ereden. Soldaoten met een raar soort geweren kwammen der achteran. Achter ’t huus vluchtten de duutsers naor de Aaltenseweg richting Hengel.
Inens was de oorlog af-elopen. Wi-j waren bevrijd ! Hoe of dat was en hoe of dat kwam, begrep ik toen niet. Maor dat wi-j in heldere nachten weer in pyjama naor bedde konnen. Dat gaf een veilig gevuul. Nao een hötjen konne wi-j weer naor onze olde schole.
En der wier feest evierd. Optochten met versierde fietsen en boerenkarren. De meesten versierd met heide. Eėn wagen herrinnere ik mien nog. ’t Mos een tank veurstellen. Der zat ok een kanon op. De as Engelsen verkleedde ‘bemanning’ liet ’t kanon knallen. Hoe ze dat deien snappen ik niet, maor von ’t wel mooi.
Wat mien ok altied bi-j ebleven is, is dat ik veur ’t eerste echte pinda’s zag ! Een meisjen zat op de stoeprand met een tuutjen van die geheimzinnige nōtjes. Ik wist wel hoe ze der uutzaggen. Der ston een tekening van in moeders kokboek.
Maor met de bevrijding, kwam ok de jacht op de landverraoders, de NSB-ers.
En vrouwluu die zich af-egeven hadden met duutsers, wieren in ’t openbaar soms kaal-eknipt.
’t Steet mien nog helder veur de geest hoe een NSB-er deur de Zellemse straoten ejog wier.
Ze hadden um een oranje petjen op-ezet en een rood-wit-blauw vleggesken in de hande edrukt. Hie mos ’t lied van ‘Oranje boven’ zingen. Twee ‘verzetsstrijders’ liepen der achter met een geweer onder de arme. Nao de bevrijding waren der, tiedens de oorlog, nooit zovölle verzetsstrieders ewest as toen. Dat wist ik toen naotuurlijk niet, maor dat heb ik later eheurd.
Der mos weer op-ebouwd worden. ’t Eerste mossen de huuze, die kapot esmetten waren, weer wind en waterdichte emaakt worden. Alle glas was naotuurlijk kapot. In ons huus was nog ėėn klein ruutjen heel.
De rest wier erepareerd met noodglas. Dat wier zo enuumd umdat ’t ok zo was. Waor kwam dat ‘noodglas’ vandan ? Wie had ’t uut-evonnen ? Daor maken gin mense zich druk umme. ’t Was der en ’t was bruukbaor. Dat later plastic en andere kunststoffen zo’n grote plaatse in zollen nemmen, kon gin mense veurzien. Heel vake wördt der in oorlogen alternatieven ezocht veur zaken en dinge die deur de oorlog der niet meer waren of niet meer werken. Dan kwam vake de vindingrijkheid van mensen baovendrieven. Allenig jammer dat der altied zovölle ellende an veuraf mos gaon.
Now, jaoren later bunt völle dinge te aoverzien. Wi-j wet now wat der in de oorlog had motten gebeuren um de ellende van die tied te bezweren. Maor dat is te late. Der wier ezegd, net as nao de eerste wereldoorlog, nooit meer oorlog. Toch is der aover de hele wereld nog steeds oorlog ! De mens leert nooit um in vraede te laeven. Mensen bunt erger dan roofdieren. Ze wilt meer nemmen dan ze neudig hebt en ’t is nooit genog. Roofdieren nemt niet meer dan ze neudig hebt en daor bunt ze tevraeden met. De mens is nooit tevraeden.
Der bunt ok heel völle natuurrampen. Dat is slim. Völle mensen komt daor bi-j umme. Dat is erg. Maor een tsunami, een aardbeving, een orkaan bunt niet tegen te hollen. Wi-j mot ons neerleggen bi-j die rampen.
Maor wat de mensen mekare andoet, dat is völle slimmer en eigelijk niet neudig. Maor ze hebt altied een reden. En as ze die niet hebt dan maakt ze die. Religie, ras, territorium, macht, geld en gao zo nog maor effen deur. Vake is ’t God die ze veur eur karretjen spant.
‘God wil het’ is een vaak misbruukte kreet. Dat is makkelijk, want dan leg i-j ow verantwoordelijkheid op ’t bordjen van God. Dan heb i-j eigens gin verantwoordelijkheid. As ’t fout geet, dan kön i-j daor niks an doen. Want God wil ’t !!
Makkelijk zo’n kapstok. Maor de luu die dat doet vergist zich gruwelijk. Ze blieft zelf verantwoordelijk veur hun daden. Soms komt ze daor nooit achter. Soms wordt ze der deur anderen met de neuze op-edrukt. Dan ontspringt ze nóg vake de dans en blieft ongestraft.
Maor Nederland kwam der met kunst, vliegwerk en plastic weer baovenop.
Ik heb geprobeerd um te beschrieven hoe ik, as kind, de oorlog ervaren heb. Zo wiet as ik ’t mien herinnere.
Dit kan best een betjen een warrig verhaal waezen, maor de tied waoraover ik schrieve was ok warrig. Zeker veur kinder.
Henk Ooijman *1937 †2015 is bekend geworden door onder andere zijn verhalen over kruidenvrouwtje en legende Smokshanne en Plaggen Hendrik.
De verhalen over de legende Smokshanne bestonden al veel langer, maar Henk Ooijman gaf de legende een gezicht en bedacht Plaggen Hendrik. Hij schreef hier uiteindelijk 2 boeken over en vertelde zijn verhalen geruime tijd op Radio Ideaal.
Daarnaast schilderde Henk Ooijman en is hij geruime tijd regisseur geweest van toneelgroep De Meene. In 1996 ontving hij een onderscheiding voor zijn werkzaamheden als regisseur.
Henk Ooijman is in Zelhem geboren als zoon van woninginrichter Derk Jan Ooijman en Hendrika Johanna Looman. Hij studeerde binnenhuisarchitectuur. Bij zijn studies leerde hij omgaan met kleuren en kwam zo in de schilderkunst terecht. Hij ontwikkelde zich tot een meer getalenteerde persoonlijkheid: hij gaf les in tekenen en schilderen, schreef verhalen en gedichten en was regisseur van toneelvereniging De Meene.
Henk Ooijman woonde in zijn hele leven in Zelhem en was sterk betrokken bij alles wat Zelhem betrof.