Het verhaal achter de Britse oorlogsgraven in Halle

(Dit artikel is oorspronkelijk gepubliceerd in de Kronyck nr. 123, van maart 2007. Destijds was dat het gezamenlijke tijdschrift van de oudheidkundige verenigingen in Doetinchem, Gaanderen en Zelhem.)

Op de begraafplaats in Halle zijn zes jonge vliegers begraven. Het leggen van een krans bij hun graven is onderdeel van de jaarlijkse Dodenherdenking in Halle. Het aantal mensen dat nog iets weet over het neerschieten van hun bommenwerper wordt elk jaar kleiner. Daarom ging Bennie Eenink op zoek naar het verhaal achter de zes grafstenen en het gedenkteken. 

------------------------------------------------------------------------------------------------
door Bennie Eenink

 

Graven en monument omstreeks 2006

1 september 1939
In de vroege ochtend van die vrijdag viel het Duitse leger Polen binnen. Al na enkele dagen werd duidelijk dat deze oorlog heel anders zou gaan verlopen dan alle voorgaande oorlogen. Vliegtuigen waren niet, zoals in de Eerste Wereldoorlog, een middel om verkenningen uit te voeren maar bleken te zijn uitgegroeid tot het belangrijkste wapen. Geen eindeloze gevechten in de straten van de hoofdstad Warschau maar een drie dagen durend bombardement. Toen Polen zich op 28 september overgaf bleek dat alleen al in Warschau 26.000 burgers waren omgekomen.

De Nieuwe Hollandse Waterlinie
In Nederland werd bezorgd gekeken naar de luchtoorlog in Polen. Het was duidelijk dat de Nederlandse verdediging totaal niet was berekend op aanvallen vanuit de lucht. Uitgangspunt van de Nederlandse verdediging was dat de Vesting Holland (Noord-Holland, Zuid-Holland en het westelijke deel van de provincie Utrecht) tot het uiterste moest worden verdedigd. Een hoofdrol was daarbij weggelegd voor de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Met de aanleg hiervan was al in 1815 begonnen, een gebied met een gemiddelde breedte van 5 kilometer tussen Muiden aan de toenmalige Zuiderzee (nu IJsselmeer) en de Biesbosch dat grotendeels 40 tot 60 cm onder water kon worden gezet. Te diep voor de infanterie om er nog in te kunnen oprukken doch te ondiep voor normale vaartuigen. Deze Waterlinie was de laatste verdedigingsgordel, voor die gordel moest de vijand al zoveel mogelijk worden tegengehouden ondermeer door de Grebbelinie bij Wageningen en de Peel-Raam stelling in Brabant. En nog verder richting de Duitse grens waren allerlei kleinere voorzieningen getroffen om een opmars te vertragen. Wijlen de heer B.D. Wisselink uit Halle-Heide (beter bekend als de Heidesmid) schrijft daarover in zijn dagboek: ”…….alle militairen zijn opgeroepen, de bruggen worden met springstof geladen en wachten erbij gezet. Ook met de bruggen in de buurt gebeurt dat, bijvoorbeeld de Vellevoortsebrug naar Ruurlo, de Bouwhuisbrug naar Doetinchem, de Poelsbrug naar Westendorp en de Kieftenbrug naar Varsseveld. Ook heeft men hier nog een bunker langs de beek gebouwd. Aan de weg van Halle naar Zelhem, even voorbij Derk Overbeek heeft men een band met springstof om de bomen gelegd met het doel de weg te kunnen versperren…”

Mei 1940
Dat de Nederlandse verdediging niet was opgewassen tegen het Duitse geweld werd de dagen na de inval in Nederland duidelijk. Er werd heldhaftig verdedigd, ondermeer op de Grebbeberg. Bij de gevechten op de Grebbeberg kwamen ook twee Hallenaren om het leven, de 24-jarige Eduard Peppelman en Derk Jan Heinen, 19 jaar. Het mocht allemaal echter niet baten, ook in Nederland werd de beslissing via de lucht afgedwongen. Op dinsdag 14 mei 1940 werd Rotterdam gebombardeerd, meer dan 800 mensen werden gedood. Ongeveer 24.000 huizen werden verwoest waardoor zo’n 80.000 mensen dakloos werden. Nederland gaf zich over.

Eduard Peppelman	Derk Jan Heinen

 

Engeland
Door afspraken gebonden werden na de inval in Polen ook Engeland en Frankrijk in de oorlog betrokken. In Engeland was men echter uiterst terughoudend met een actieve inmenging. De enorme gevechtskracht die de Duitsers, met name in de lucht, lieten zien maakten de Engelsen voorzichtig. Het leek hen beter eerst hun eigen luchtmacht verder te verbeteren. Ook de afstand speelde een rol. Vliegen over het neutrale Nederland was onmogelijk, daarom moest men via Frankrijk of ten noorden van de Waddeneilanden naar Duitsland vliegen.

Nu de eerste vliegtuigbommen Dinsdagnacht op de Achterhoek zijn gevallen….
Zo luidde de kop van een artikel in de Graafschapbode van woensdag 29 mei 1940.
Na de overgave van Nederland konden de Britten ook over Nederland vliegen en daardoor werd de luchtweg naar Duitsland aanzienlijk korter. Dit bracht voor onze omgeving echter wel risico’s met zich mee. Enkele stukken uit het artikel:
……..Nadat meerdere nachten aanéén heftig vliegtuiggebrom de bewoners van den Achterhoek had verontrust en in den slaap gestoord, kwam in den nacht van Maandag op Dinsdag een Engelsche bommenwerper door zichtbare oorlogsdaden aantoonen, hoe dwaas en onvoorzichtig het kan heeten, om zonder eenige voorzorg maar voort te leven in de veronderstelling dat in den vredigen Gelderschen Achterhoek alle maatregelen tegen oorlogsgeweld als overbodig kunnen worden gekwalificeerd. De eerste bewijzen daarvan zijn op pijnlijke duidelijke wijze geleverd en liggen besloten in een relaas van feiten, welke zich "ergens in den Achterhoek" hebben voorgedaan, doch waarvan wij om de bekende reden geen verslag zullen brengen……….
Het lijkt er op dat Britse bommenwerpers hun bommen hebben laten vallen op de Achterhoek omdat ze verdwaald waren of uit nood omdat ze bijvoorbeeld werden aangevallen door de Duitsers. Het hele artikel ademt een pro-Duitse sfeer en is waarschijnlijk sterk gecensureerd of zelfs door de Duitsers geschreven. Ook de schuld van de bommen op de Achterhoek ligt uiteraard bij de Engelsen:
…….,er gerechtvaardigde gronden aanwezig geacht moeten worden voor de veronderstelling dat deze "systeemlooze bombardementen" van vermoedelijk uit de koers geraakte Engelsche bommenwerpers, inderdaad "systeem" gaan worden. Dit minderwaardig en klein gedoe van oorlogsvliegers is minstens even gevaarlijk, zoo niet véél gevaarlijker, voor de bewoners in onbeschermde gebieden dan welk ander dreigend oorlogsgeweld ook….
Het uitvoerige artikel gaat verder in op de noodzakelijke verduistering zodat de vliegers zich ’s nachts moeilijker kunnen oriënteren: 
……Men zorge toch bij avonden bij nacht op deugdelijke wijze voor volmaakte verduistering van huizen en gebouwen en bedenke, dat enkel twee kleine nachtpitjes van een schip de stad Emmerik een nachtelijk bombardement hebben bezorgd, met al de rampspoedige gevolgen daaraan verbonden……
Ook de laatste zin doet vermoeden dat de Duitsers een behoorlijke vinger in de pap hadden bij dit artikel:
…….. De Achterhoek heeft Dinsdagnacht een harde maar deugdelijke les gehad, die hopelijk de gansche bevolking zal hebben ingescherpt dat men vanaf heden alle lakschheid en slapheid ter zake hebbe af te schudden. Ieder kenne te dezen zijn taak en zijn plicht tegenover zichzelf, zijn gezin en de gemeenschap!!

Bommen op Londen en Berlijn
Op 24 augustus 1940 raakte een Duitse bommenwerper boven Engeland uit de koers en liet zijn bommen vallen boven bewoond gebied in plaats van op militaire doelen. Dat bewoonde gebied bleek een buitenwijk van Londen te zijn. De schade was beperkt maar de gevolgen groot. De Britse bevolking was geschokt, de Britse premier Churchill verzekerde het volk dat binnen 24 uur bommen op Berlijn zouden vallen. In de nacht van 25 op 26 augustus 1940 slaagden ongeveer 50 Britse bommenwerpers er inderdaad in om voor het eerst door te dringen tot Berlijn. Ook hier was de schade beperkt maar het psychologische effect enorm. Het feit dat er bommen op Berlijn waren gevallen wekte de woede van Hitler op. Luchtmachtbaas Göring had de Duitsers altijd voorgehouden dat “zijn” Luftwaffe dit hoe dan ook zou verhinderen.

30 augustus 1940
De van Berlijn terugkerende Britse vliegers werden als helden ingehaald. Succes smaakt naar meer en daarom werden de dagen daarna opnieuw bommenwerpers naar Berlijn gestuurd. Overigens niet alleen naar Berlijn, ook andere doelen, waaronder een aantal vliegvelden in Duitsland werden intensief bestookt. Zo ook op vrijdag 30 augustus 1940. Ongeveer 80 kilometer boven Londen ligt het kleine dorpje Stradishall. Onder invloed van de Duitse dreiging was hier in 1937 een luchtmachtbasis gebouwd. Op dat vliegveld werd die middag een aantal bommenwerpers in gereedheid gebracht voor bombardementen op Duitse vliegvelden. Eén van die vliegtuigen, een Vickers Wellington IC droeg het kenteken T2559. De bemanning van dit toestel bestond uit de eerste piloot Lionel M. Craigie-Halkett (leeftijd onbekend), tweede piloot Wilfred B.S. Cunynghame (22 jaar), de beide radiotelegrafisten/schutters Sydney J. Haldane (19 jaar) en Arthur B. Puzey (20 jaar), staartschutter George E. Merryweather (20) en de navigator/bommenrichter George H. Bainbridge (29 jaar).

Wie waren deze jongemannen? Ik zou u graag over hen allen vertellen maar helaas weet ik op dit moment over vijf van hen nog nauwelijks iets. Alleen over George Bainbridge heb ik informatie. George werd geboren op 25 februari 1911. Hij nam al op jeugdige leeftijd dienst bij de Marine. Al na enkele jaren moest hij overstappen naar de Luchtmacht, toen bleek namelijk dat hij kleurenblind was. Bij de Luchtmacht was dat blijkbaar geen bezwaar of hij heeft het verborgen weten te houden. Op 21 juli 1936 trouwde hij met Ethel Wright. Op 30 mei 1937 werd hun zoontje Brian geboren. Veel geluk was er voor de jonge ouders niet weggelegd, drie weken na de geboorte van haar kind overleed Ethel, nog maar 26 jaren jong. De zorg voor de kleine Brian was voor George moeilijk te combineren met zijn werk bij de Luchtmacht. Gelukkig kreeg hij hulp van een een bevriend echtpaar, “Auntie Nell en Uncle Jack French”, die zich veelvuldig over het jongetje ontfermden.

Ethel Wright, de vrouw van George Bainbridge	Brian en George Bainbridge met auntie Nell en uncle Jack French

 

Terwijl de Wellington T2559 met bommen werd geladen bereidde de bemanning zich voor op hun missie, onwetend dat dit hun laatste vlucht zou worden. Die avond om 20.48 uur (Engelse tijd) vertrokken ze. En terwijl de avond viel vlogen ze voor het laatst over de Britse kust richting Nederland. In het Operations Record Book (Logboek) werd later geschreven:”…Na het verlaten van de basis werd niets meer gehoord of gezien van de machine……”

Het drama boven Halle
Wat er boven de Achterhoek precies is gebeurd is niet te achterhalen. Er zijn nogal wat bronnen met elkaar in tegenspraak. Dat de Wellington T2559 niet op weg was naar Berlijn, zoals vaak wordt genoemd, maar een Duits vliegveld als bestemming had is vrijwel zeker. Alleen is niet duidelijk of de bommenwerper op weg was naar het doel of, met de bommen nog steeds aan boord op de terugweg was naar Engeland. Met bommen terugvliegen gebeurde regelmatig in deze fase van de oorlog omdat afwerpmechanismen haperden of omdat men de bestemming niet kon vinden. 

Toen de Engelse bommenwerpers door de Duitsers waren ontdekt werden jachtvliegtuigen de lucht in gestuurd. Waar deze Duitse vliegtuigen vandaan kwamen is ook niet duidelijk. De meeste bronnen houden het op Fliegerhorst (luchtmachtbasis) Deelen bij Arnhem. Wel duidelijk is dat het boven de Achterhoek tot gevechten kwam, de Graafschapbode schreef: 
…….In den nacht van Vrijdag op Zaterdag was het aantal vliegtuigen dat boven Oost-Gelderland opereerde, legio en de lucht op vele plaatsen hel verlicht vanwege de vele schijnwerpers, die hun machtige stralenbundels naar den hemel richtten. De gevechtshandelingen hadden tot resultaat, dat een drietal Engelsche bombardementsvliegtuigen brandend naar beneden zijn gestort, waarbij in totaal vermoedelijk 15 Engelsche vliegers om het leven zijn gekomen. De vliegtuigen kwamen terecht in de Kappenbulten tusschen Halle en Zelhem, in de weilanden aan den Veerweg te Giesbeek niet ver van het veer over den Ijssel en één in de buurt van Lobith……
Bekend is dat schutters van een Wellington bommenwerper kans zagen een Duitse jager neer te schieten. De beide Duitse bemanningsleden wisten zich met parachutes in veiligheid te brengen terwijl het vliegtuig in de buurtschap Meddo bij Winterswijk neerstortte. Mogelijk dat dit de schutters van de Halse Wellington zijn geweest.

Ook zijn er tijdens het luchtgevecht bommen gevallen. De Graafschapbode: ….In de weilanden rondom Halle en Heelweg vielen meerdere bommen, onder meer in de buurt van de boerderij van den landbouwer Geuring aan de Heelweg, welke door de bomscherven nog al geraakt werd. Scherven vlogen door een drietal ruiten de kamer binnen en vernielden ondermeer de lamp. Op de naburige boerderij "de Horsterman" werd een koe door de bomscherven doodelijk getroffen. Verder viel een bom in een weide bij de boerderij van den landbouwer Jan Veldkamp in het Noorderbroek, terwijl tevens elders in de omgeving nog enkele bommen trechters hebben geslagen in heide, wei en bouwlanden, nochtans zonder veel schade aan te richten……

Misschien werden deze bommen afgeworpen in een poging het vliegtuig lichter te maken om zo beter te kunnen ontsnappen. Het zou ook kunnen zijn dat de bommen los kwamen nadat de Wellington in de lucht was ontploft, De Graafschapbode meldt: …. De omwonende boeren bevolking, gewekt door het zwaar geronk en het ontploffen van meerdere bommen zag plotseling een vliegtuig hoog in de lucht brandend uiteen knallen…

 

De Wellington T2559

Mevrouw Anneke Wijkamp-Eenink (88 jaar) vertelt: ”Ik woonde toen met mijn man Derk, mijn schoonmoeder en mijn zwager Roelof op de boerderij het Heidendal, nu woont daar de familie Dame aan de Aaltenseweg 21 in Halle. Het huis ligt zo’n tweehonderd meter van de plek waar het vliegtuig is neergestort. Het was ongeveer half twaalf ’s nachts, we waren al in bed. Plotseling kwam er een verschrikkelijk kabaal, het geluid van vliegtuigen, schieten en het werd helemaal licht in huis door de zoeklichten en lichtspoormunitie. Het was ontzettend beangstigend, we dachten dat het hele huis zou worden verwoest. Achteraf gezien had dat ook wel kunnen gebeuren want tussen ons huis en het huis van de buren dat op enkele tientallen meters afstand staat was een groot stuk van een vleugel neer gekomen. Het was duidelijk dat er achter de boerderij “de Kappe” iets heel ergs was gebeurd. Toen het wat rustiger werd wilden mijn man en mijn zwager er naar toe. Maar ze kwamen niet ver. Er waren al heel wat Duitse soldaten ter plaatse en die stuurden de mensen weg. De hele nacht bleef het onrustig, de Duitsers dachten dat er misschien vliegers uitgesprongen waren en zich ergens in de omgeving schuil hielden. Toen het de andere ochtend licht begon te worden werd pas duidelijk dat zich hier een vreselijk drama had afgespeeld. Er kwamen die morgen heel wat mensen kijken maar de Duitsers hielden hen op grote afstand. Het hielp niet dat wij zeiden dat we daar woonden, we mochten niet eens op onze eigen grond komen.”

Vroeg in de morgen was het blijkbaar nog wel mogelijk dicht in de buurt van het vliegtuig te komen. De heer Wisselink (de Heidesmid) vertelt er over in zijn dagboek: ”Zelf was ik ’s morgens vroeg als één der eersten bij de Kappe achter het huis, waar de Duitsers bezig waren het lijk te bergen van een vliegenier die vast zat in een stuk van de vliegmachine, een soort stoel. Toen soldaten een beetje ruw te werk gingen, zei een hogere dat dat niet mocht. “Er ist auch ein Soldat” zei hij. Er moest een groot laken komen waarmee hij afgevoerd werd.”

Mevrouw Wijkamp: ”Hendrik en zoon Marinus Herman Leuvenink van de Kappe en mijn man en  kregen in de loop van de ochtend opdracht om met paard en wagen de lichamen naar het lijkenhuisje te brengen”.

Op de begraafplaats, aan de Halse kant, staat een gebouwtje dat ondermeer wordt gebruikt voor opslag van gereedschap. Aan de Zelhemse kant, maar dan achter op de begraafplaats, stond vroeger een soortgelijk gebouwtje, het lijkenhuisje. Als er thuis geen plek was werd de overledene daar opgebaard. Later werd het gebouwtje overbodig en is het afgebroken.

De Graafschapbode meldt: … De vreeselijk verminkte lijken der slachtoffers werden in het lijkenhuisje op de algemeene begraafplaats op een stroobed neergelegd, en toegedekt…..

Mevr. Wijkamp: ”De brokstukken van het vliegtuig werden in de dagen daarna door de Duitsers verzameld en afgevoerd. Blijkbaar had men niet alles gevonden. Een paar weken later vond buurman Leuvenink van de Kappe een snoer dat uit de grond stak, hij begon er aan te trekken en toen bleek dat er een bom aan vast zat die helemaal in de grond was geslagen. De Duitsers zijn er toen bijgehaald en uiteindelijk moest de hele buurt hun huizen een poos verlaten, we zijn toen bij mensen meer in de richting van Halle geweest en toen hebben ze de bom laten ontploffen”.

Ook elders in de omgeving werden later nog brokstukken gevonden, een andere krant ”de Graafschapper” meldt daar over: ……Het mag zeker een wonder heeten dat hierbij niet meer ongelukken zijn gebeurd, daar de brokstukken van het vliegtuig wijd en zijd verspreid lagen, en deze omgeving nog al tamelijk dicht is bevolkt. Ook zijn nog enkele bommen in de bosschen terecht gekomen, zonder echter schade te veroorzaken....

 

 De Graafschapbode drukt foto's af van het neergestorte vliegtuig in Halle, zonder bijschrift.

De begrafenis
Op maandag 3 september 1940 werden de vliegeniers begraven, de Graafschapbode van dinsdag 4 september 1940 doet daar verslag van:
…… Tegen 3 uur dien middag hadden zich zeer velen, niet enkel uit Halle maar ook uit wijde omgeving, op den doodenakker aldaar verzameld, waarbij wij ondermeer opmerkten den Edelachtbare Heer J. Rijpstra, burgemeester van Zelhem met zijn echtgenoote, alsook de beide plaatselijke predikanten Ds. Zijlstra en Ds. Troelstra. Een afdeeling Duitsche militairen onder commando van Hauptmann Hanssen vormde de Eerewacht bij deze plechtigheid.
Precies drie uur werden de stoffelijke resten in eenvoudige zwarthouten kisten naar het massagraf gedragen rechts in den hoek achter op het kerkhof, waarbij Duitsche militairen als dragers fungeerden, terwijl mede in den stoet, die plechtig door de kerkhoflaan voortschreed een zestal kransen werden meegedragen. Bij de groeve stond een vuurpeleton in stramme houding opgesteld onder leiding van een Feldwebel en terwijl alles in afwachting stond van het plechtig gebeuren, verscheen vanuit de ijle verten een Duitsch vliegtuig boven het kerkhof om een laatste eeresaluut te brengen aan de overwonnen tegenstanders, die in hun heldhaftigen strijd ten onder waren gegaan. Dan trad Hauptmann Hanssen naar voren, bracht bij de bijzetting van iedere kist plechtig den militairen groet en toen alle zes kisten naast elkaar waren geplaatst in den grooten diepen grafkuil verzocht hij als stille hulde aan de gevallenen één minuut stilte. Daarna hield Hauptmann Hanssen een treffende toespraak, waarbij hij deed uitkomen, dat wij deze gevallenen niet alleen hadden te beschouwen als overwonnen vijanden, maar ook als soldaten, die moedig gestreden hadden voor hun Vaderland. Ook deze gevallen krijgers - aldus spreker - hebben wellicht ouders, vrouwen en kinderen, broers en zusters en verloofden en het is vanzelfsprekend onze soldatenplicht thans deze gevallen strijders hier, ver van hun vaderland, in vreemden grond te begraven. Spreker gewaagde van den heldendood dezer krijgers, gestorven bij de vervulling van hun hoogsten plicht. Dan knalden drie machtige salvo's ten afscheid uit een veertigtal geweren.
Vervolgens trad Ds. Troelstra, Nederlands Hervormd predikant te Halle naar voren, die in de Duitsche taal een gevoelig woord sprak aan de hand van het bijbelwoord "Bei den Herrn ist die Gnade". Besloten werd met het bidden van het "Onze Vader". De plechtigheid was hiermede ten einde.

 

Dat er met militaire eer werd begraven was in deze fase van de oorlog niet ongebruikelijk. Misschien hebben menselijk motieven een rol gespeeld maar ongetwijfeld zal ook propaganda een rol hebben gespeeld. De Duitsers wilden laten zien hoe goed zij het voor hadden met de Nederlandse bevolking. Diezelfde middag werden in Giesbeek Britse vliegers begraven die eveneens in de nacht van 30 op 31 augustus waren neergeschoten. Ook daar was sprake van een begrafenis met militaire eer maar zonder vliegtuig. In latere oorlogsjaren werd er steeds minder aandacht geschonken aan de begrafenissen van de vijand.

Het gedenkteken
De Graafschapbode meldt ook nog:
…..Toen de graven waren toegedekt, werd boven op het graf een groot zwart geschilderd houten kruis geplaatst met het opschrift: Hier rusten 6 Engelsche vliegers, gevallen in den nacht van 30-31 Aug.1940….
Wie dat kruis heeft ontworpen is niet bekend, wel weten we dat het gemaakt is door aannemer Middeldorp in Zelhem. Blijkbaar viel het in de smaak bij de Duitsers want ruim een jaar later, in juli 1941 werd door de Wehrmachtkommandantur in Arnhem een brief gezonden aan de gemeentebesturen over het kruis in Halle. Bij een controle door de Duitsers was namelijk vastgesteld dat in veel gemeenten met geallieerde oorlogsgraven een kruis ontbrak of van onvoldoende kwaliteit was. De gemeenten kregen opdracht een kruis volgens het model “Halle” te plaatsen en de Wehrmachtkommandantur daarover te informeren. Een foto van het kruis in Halle was als voorbeeld bij de brief gevoegd.

 

Na de oorlog zijn op het graf zes grafstenen geplaatst van het model dat overal, over de hele wereld, op de Britse oorlogsbegraafplaatsen wordt toegepast. De stenen zijn vermoedelijk in 1954 geplaatst. Dit valt af te leiden uit een briefwisseling tussen de Zelhemse burgemeester en de Imperial War Graves Commission in Brussel. In april 1954 klaagt de burgemeester dat: … enkele personen op de graven in Halle aan het werk zijn geweest met het afbreken van de bestaande gedenktekens om deze te vervangen door nieuwe steentjes. Vanwege de vorst moest het werk worden stopgezet. Het geheel ligt daar nu als een woestenij….
Uit het antwoord blijkt dat één van de zes stenen tijdens het transport is beschadigd en dat daardoor de werkzaamheden zijn vertraagd.

Bijzonder is dat in Halle achter de grafstenen een gedenkteken is geplaatst. In de boeken en tegenwoordig ook op Internetsite van de Commonwealth War Graves Commission (CWGC, de Britse oorlogsgravenstichting) wordt over de begraafplaats van Halle gemeld: They have the usual Commission headstones, and in the centre is a memorial to these airmen which was erected by the local people. Vrij vertaald staat er: De graven hebben de gebruikelijke CWGC grafstenen en in het midden is een gedenkteken voor deze vliegeniers dat is opgericht door de locale bevolking.
Verder weet men in Engeland te melden dat het monument is onthuld op 31 augustus 1945 door de Britse Kapitein White, hij was destijds commandant in Zutphen. En ook wordt vermeld dat het weer zo slecht was dat de aanwezige fotograaf niet in staat was foto’s te maken van de plechtigheid. 
Het zou kunnen zijn dat de foto van het gedenkteken bij dit artikel zeer kort na de onthulling is gemaakt. Op een vergroting is goed te zien dat de grond drassig is en dat het monument nog nat is van de regen. Op de vergroting is ook te zien dat op het lint van het bloemstuk tenminste de tekst staat: “De burgerij van Halle”. Of er meer op staat is niet te zien. Achter het gedenkteken bevindt zich een Duits graf, herkenbaar aan de Duitse soldatenhelm. Hieruit valt alleen maar af te leiden dat de foto uiterlijk in 1948 is gemaakt. In januari 1949 zijn de graven van de vijf onbekende Duitse soldaten verplaatst naar de Duitse Militaire Begraafplaats in het Limburgse Ysselsteyn.

 

 

4 mei 2005
Het is omstreeks kwart voor acht ’s avonds. Langzaam komt er een einde aan een schitterende voorjaarsdag. Als de bronzen tonen van de kerkklok over Halle beginnen te klinken vertrekt een stoet van zo’n veertig, misschien vijftig mensen vanaf de Grote Kerk richting de Halse begraafplaats. Voorop een delegatie van de vereniging Halle’s Belang met een krans. Een krans die zo meteen zal worden gelegd bij de zes graven van de omgekomen vliegeniers. Ergens achter in de stoet loop ik. Als de stoet bij de begraafplaats een bocht moet maken kan ik alle deelnemers goed zien. De gemiddelde leeftijd ligt hoog, zo is mijn conclusie. Afgezien van enkele scholieren die meewerken aan de herdenking is er nauwelijks jeugd. Als we even later bij de graven staan vraag ik me af wie van de aanwezigen eigenlijk nog deze tragedie heeft meegemaakt. Zelf weet ik ook niet meer dan dat ze zijn neer gestort bij de boerderij ”de Kappe” aan de Aaltenseweg. En hoe zou het met de nabestaanden in Engeland zijn? Zouden er ooit familieleden hier bij het graf zijn geweest? En hoe zal het over tien, vijftien jaar zijn? Leeft de Dodenherdenking in Halle dan nog? Of komt dan alleen nog een delegatie van Halle’s Belang met een krans?
Aangemoedigd door het mooie weer blijven na de plechtigheid nogal wat mensen napraten op de parkeerplaats bij zaal Nijhof. En dan blijkt dat ik niet de enige ben met zulke vragen. Als we wat later uit elkaar gaan heb ik eigenlijk al voorgenomen om de mogelijkheden te bekijken om dit stukje Halse geschiedenis vast te leggen en om te proberen contact te maken met nabestaanden in Engeland.

Je moet ergens beginnen met zo’n speurtocht en ik besloot om eens te gaan kijken in het AVOG’s Crash Museum in Lievelde. In 1972 werd Stichting Achterhoekse Vliegtuigwrak Opgravers Groep (AVOG) opgericht. Behalve dat de AVOG wil meehelpen de zogenaamde vermistenlijsten in te korten, wil zij vooral een stuk geschiedenis van de Achterhoek bewaren voor de toekomst. De stichting houdt zich sinds 1972 bezig met het in kaart brengen van de geschiedenis van de Luchtoorlog 1940-1945 boven de Achterhoek. Als uitvloeisel van dat onderzoek werd in 1981 een museum in Lievelde geopend. Behalve dat het museum een eerbetoon wil zijn aan de geallieerde vliegeniers die voor onze vrijheid hun leven offerden, geeft deze permanente tentoonstelling een beeld van de technische kant van de Luchtoorlog.

Tot mijn verbazing trof ik in het museum een krant aan met een verslag van de crash en een foto van één van de vliegers, George Bainbridge. Toen ik mijn belangstelling liet blijken kreeg ik te horen dat in april 1990 een Engels echtpaar, de heer Brian Bainbridge en zijn vrouw een bezoek aan het museum hadden gebracht. Brian bleek een zoon te zijn van de in Halle omgekomen vlieger George Bainbridge. Van Brian had AVOG de foto van zijn vader gekregen. Ook was Brian toen met zijn vrouw bij het graf van zijn vader in Halle geweest. Het adres van de familie Bainbridge was in het museum bewaard gebleven en ik besloot een brief te sturen. Helaas bleek Brian enkele jaren geleden te zijn overleden. Zijn weduwe mevrouw Ann Bainbridge vertelde mij: “Mijn man Brian was nog maar enkele weken oud toen zijn moeder overleed. Vader George kon door zijn werk bij de Luchtmacht niet altijd voor hem zorgen, Vrienden van mijn schoonvader hebben hem toen geholpen. Na het dodelijk ongeluk van George in Halle is mijn man Brian naar zijn grootouders gestuurd en daar verder opgegroeid. Zijn grootouders hebben hem nooit veel verteld over zijn vader en moeder. Misschien was dat hun manier om hem te beschermen tegen het verdriet. Eigenlijk is hij pas na het overlijden van zijn grootouders zich gaan verdiepen in het leven van zijn ouders. Zo zijn we uiteindelijk in het voorjaar 1990 in Halle en omgeving terechtgekomen. Enkele jaren later hebben we Halle nogmaals bezocht”.

Tijdens mijn speurtocht heb ik ook een oproep geplaatst in een lokale krant en dat leverde veel reacties op. Zo kwam ik te weten dat omstreeks 1948 een verloofde van één van de vliegers in Halle geweest is. En in 1947 schijnt de vader van Arthur Puzey de Dodenherdenking in Halle bijgewoond te hebben. Volgens de verhalen werd de herdenking gehouden in Zaal Nijhof (de gebombardeerde kerk was toen nog niet herbouwd) en vader Puzey zou daar ook nog even het woord gevoerd hebben. Vader Puzey zat zelf ook bij Britse luchtmacht. In de archieven wordt hij genoemd als Squadron Leader George Arthur Puzey. Een Squadron Leader, die zelf ook veelal meevloog was verantwoordelijk voor een groep van twintig tot dertig bommenwerpers.

Een heel opmerkelijke reactie kwam van de heer Johan Heinen, (84 jaar) wonend in Doetinchem maar geboren aan de Veengoot 5 in Halle-Heide.

Dhr. Heinen: ”Ik was destijds boerenknecht bij Waarlo in de Meene. Mijn broer was enkele maanden eerder gesneuveld op de Grebbeberg en dat was voor mij mede aanleiding om me aan te sluiten bij de Ondergrondse. Onze commandant, Meester Stomphorst van de Meeneschool kwam die ochtend bij mij met het verzoek om eens poolshoogte te nemen bij de Kappe en zoveel mogelijk informatie te verzamelen zoals het vliegtuigtype en het kenteken. En belangrijk was natuurlijk ook of de vliegers waren omgekomen of ontsnapt. De Duitsers hielden de nieuwsgierigen op afstand maar ik heb nog wel een poosje staan praten met een Duitse wachtpost. Met hem ben ik er ook nog wat dichter bij geweest, de aanblik was vreselijk, meer wil ik er niet over zeggen.

In de omgeving vond ik een stuk van een glazen vliegtuigkoepel en ook een kap, zo’n soort leren helm, van één van die vliegers. Met die vliegerkap heb ik jaren rondgereden op mijn motor tot een helm verplicht werd. Helaas is de kap later bij een verhuizing zoekgeraakt. Het was een prachtige kap met uitsparing voor de koptelefoon. De kap was zo mooi dat ik ooit bij een politiecontrole de vraag kreeg hoe ik aan die kap was gekomen….

Dhr. Bert Schieven uit Zelhem is een verwoed verzamelaar van spullen uit de oorlog. In zijn collectie bevindt zich ook een vliegerkap afkomstig uit de Halse Wellington. Deze kap werd destijds door zijn vader, toen nog een klein jongetje, samen met een vriendje in de buurt van het vliegtuig is gevonden.
Wijlen dhr. Louis Duitshof (Meuhoek) vond in de omgeving van het neergestorte vliegtuig een foto. Via mevrouw Bainbridge kreeg ik ook een foto die veel overeenkomst vertoont met de Halse foto. Het is goed te zien dat de foto’s op dezelfde plek en na elkaar zijn gemaakt. Volgens mevrouw Bainbridge is de derde van links op de bovenste rij haar schoonvader George Bainbridge. Op de Halse foto is dat dus de tweede van links. Het lijkt aannemelijk dat de vijf mannen op voorgrond technici zijn, belast met het onderhoud van het toestel en het laden van de bommen. De achterste rij op de Engelse foto en de zes op de Halse foto zijn dus de bemanning. De beide mannen in uniform zijn de piloten, dit is af te leiden uit de dubbele vleugel op hun uniform. Meer is er op dit moment niet bekend. Volgens de verhalen was de heer Duitshof bijzonder trots op de foto en deze had dan ook vele jaren een ereplek in de woonkamer.

 

De foto van de heer Duitshof. Bainbridge zou op deze foto dus de tweede van links zijn, het is misschien het vliegtuig en bemanning dat in Halle is neergestort.

De foto van mevrouw Bainbridge. Volgens haar is, op de bovenste rij, de derde van links haar schoonvader George Bainbridge. 

Uiteraard ben ik ook op zoek gegaan naar informatie over het gedenkteken. Merkwaardig genoeg heeft dit nauwelijks iets opgeleverd. Tot nu toe heeft mij niemand in Halle iets kunnen vertellen over het tot stand komen en/of de onthulling. Ook in de archieven is niets te vinden. Niet in het archief van Halle’s Belang maar ook niet in andere archieven. Twee archivarissen van het Streekarchief in Doetinchem waren zo vriendelijk mij te helpen bij een avond spitten in de archieven van de Hervormde Gemeente Halle, de Gereformeerde Kerk Halle en de burgerlijke gemeente Zelhem. Ook werden er heel wat Graafschapbodes uit die tijd bestudeerd. Het resultaat van die avond bleef beperkt tot een opmerkelijke brief. In september 1946 vraagt een vader van één van de omgekomen vliegers aan de burgemeester van Zelhem om een foto van het graf en gedenkteken. De burgemeester laat in zijn antwoord weten dat het op dat moment niet mogelijk is omdat niet de juiste namen op het monument zijn aangebracht. Als we de al genoemde foto met het Duitse graf op de achtergrond in detail bekijken is goed te zien dat de namen inderdaad veel spelfouten bevatten. Ook is op de foto te zien dat de namen in de steen zijn uitgehakt. Wie nu het gedenkteken bekijkt zal zien dat een metalen plaat met de juiste namen, maar ook in een andere volgorde op de steen is geschroefd. Achter de plaat bevinden zich mogelijk nog steeds de eerste, foutieve namen in de steen.

Tenslotte
Sinds 4 mei 2005 ben ik zeer intensief bezig geweest met de tweede wereldoorlog. Ik heb stapels boeken doorgeworsteld, vele avonden Internet afgestruind, ik heb musea bezocht van Deelen tot Overloon, ik heb oorlogsbegraafplaatsen bezocht van Grebbeberg tot Reichswald in Duitsland. Ik heb in het voormalige Oost-Berlijn op de plek gestaan waar zich nog steeds onder de grond de resten bevinden van de bunker van Hitler. En op weg naar Berlijn heb ik me, gezeten in een comfortabele Boeiing 737, proberen voor te stellen hoe het zou voelen om op weg te zijn naar Berlijn in een Wellington bommenwerper met enkel een canvasdoek als wand, met achter je een hoogst explosieve bommenlading, vliegend boven een verduisterd, vijandig land terwijl elk moment je kunt worden aangevallen door die vijand. En ik heb contact gehad met heel veel mensen. Mensen in Halle en wijde omgeving maar ook de nabestaanden in Engeland. Ik ben al die mensen ontzettend dankbaar dat zij hun verhalen en emoties met mij hebben willen delen. En als ik al die ervaringen bij elkaar optel kan ik eigenlijk alleen maar beamen wat al zo velen voor mij hebben gezegd: één avond, slechts enkele uren per jaar, even stilstaan bij wat er is gebeurd en hen gedenken die hun leven hebben gegeven opdat wij in vrijheid kunnen leven is toch het minste dat we kunnen doen. Als eerbetoon aan hen die vielen maar ook om onze dankbaarheid te tonen aan de nabestaanden, hier in Halle en in Engeland. Ik hoop met dit artikel een bijdrage te hebben geleverd aan het behoud van de Dodenherdenking in Halle. Een herdenking in het bijzonder voor “onze” Halse jongens Eduard Peppelman en Derk Jan Heinen en “onze” Britse vliegers.

 

Naschrift:

Uit later onderzoek, door Bert Schieven, is vast komen te staan dat de Wellington met het kenteken T2559 is neer geschoten is door de Duitse nachtjagerpiloot Werner Streib.

Werner Streib, 13 juni 1911 – 15 juni 1986.

Artikel van Willy Horemans

Majoor Werner Streib werd geboren in Pforzheim Baden op 13 juni 1911. Voordat hij in 1934 bij de Wehrmacht ging, werkte hij als burger bij een bankinstelling. Later deed hij een aanvraag om van de landmacht naar de luchtmacht te worden overgeplaatst. Toen zijn verzoek werd ingewilligd, begon hij zijn nieuwe pilotencarrière als verkenner in een verkenningseenheid.

In 1937 werd Streib overgeplaatst naar het Richthofen-eskader in Jueterbog-Damm. In 1939 werd hij piloot in Falcks I./ZG 1 Zerstörergeschwader. Hij stond bekend als "de vader van de nachtjagers", zowel omdat hij de eerste was die een nachtelijke overwinning behaalde als omdat hij de oudste was van de nachtjagers.

Deze piloten ontwikkelden de nachtjagertechnieken die tijdens het verdere verloop van het conflict werden toegepast. Deze technieken waren op hun beurt gebaseerd op technieken die tijdens de Eerste Wereldoorlog waren ontwikkeld.

Op 20 juli 1940 scoorde Streib de eerste nachtjageroverwinning boven Duits gebied, op een Whitley-bommenwerper van de RAF. Sinds dat moment nam zijn carrière een steile klim. In oktober 1940 werd hij reeds Hauptmann en groepscommandant van I./NJG 1. Vanaf toen tot mei 1941 behaalde hij een indrukwekkende score van 26 nachtelijke overwinningen.

n juni 1943 werd hij majoor met 50 nachtelijke overwinningen. Hij werd als een technische autoriteit beschouwd en werd afgevaardigd bij Ernst Heinkel voor de ontwikkeling van de He 219 nachtjager, dat inderdaad een beducht toestel was. Toen de eerste prototypes van de He 219 beschikbaar waren, kreeg Streib zijn eigen toestel en werd de eerste om het type tijdens een echt luchtgevecht te testen. Dat gebeurde tijdens de nacht van 11 juni 1943, toen Britse bommenwerpers op missie naar Berlijn vlogen. Met de hulp van zijn radio-operator, Helmut Fischer, behaalde Streib - met korte maar krachtige salvo's van zes 30-20 mm boordkanonnen - een verbazend aantal van vijf overwinningen binnen een half uur.

Op 1 juli 1943 werd Streib Kommodore van NJG 1 en tegen het einde van de oorlog bedroeg zijn finale score 65 overwinningen.

Hij trouwde in 1947 en baatte een succesvolle voedingszaak uit tot 1956. Toen de nieuwe Luftwaffe werd gevormd, werd hij opgeroepen om zijn ervaring in dienst te stellen van het nieuwe Duitsland. Streib ging terug binnen bij de Bundesluftwaffe als commandant van een vliegschool in Landsberg. In 1966 beëindigde hij zijn zeer lange militaire beroepsloopbaan met een vredevol pensioen. Op dat ogenblik was hij brigadegeneraal van de nieuwe Bundesluftwaffe.