Bron: div. familieleden en Bert Schieven
Artikel door: Bert Schieven
Zelhem had een kleine joodse gemeenschap, die zijn tol betaald heeft door het schrikbewind van de Nazi overheersing.
In dit artikel gaan we in op de joodse bewoners van Zelhem, voor en ten tijde van de 2e wereldoorlog.
Al vanaf 1185 hebben Joodse families gewoond in de Achterhoek. Gedurende de oorlog van 1618-1648, tussen Duitsland en Bohemen, zijn veel Joden weggevlucht en neergestreken in de Achterhoek. De oudst bekende Joods gezin is Hartog Salomon en zijn vrouw Diena Samuel Hartog en hun kinderen die in 1801 in Zelhem woonden, dat is te lezen in het personeelsregister van het Landdrostambt te Zutphen. Wanneer zij in Zelhem kwamen wonen is niet bekend. De gemeenschap is altijd klein gebleven uit volkstellingen blijkt dat er in 1810 13 Joodse inwoners waren, in 1900 waren dat er 22 en in 1930 10.
De Synagoge
In Hengelo was al omstreeks 1790 een gedeelte van een huis door de joden gehuurd om gebruikt te worden als sjoel. In 1810 betaalde men daarvoor 14 gulden per jaar. Die huur werd voor de helft opgebracht door joden uit Zelhem. Als chazzan was Naphtali Herz in dienst voor 7 gulden per jaar. Na de huiskamersjoel kwamen de joden vanaf 1822 bij elkaar in een klein schuurtje. Kerkmeester was de 50 jarige Levij Windmuller, die twaalf jaar later subsidie kreeg van Rijksinstandties. In 1837 werd de kleine schuursynagoge in de Hofstraat in Hengelo geheel vernieuwd.
Volgens de officiële opgave van de gemeente Zelhem zijn er 10 slachtoffers te betreuren, maar andere bronnen geven aan dat er 33 slachtoffers waren. Veelal waren deze wel geboren in Zelhem, maar ten tijde van hun deportatie waren wij woonachtig in een andere gemeente.
|
|
|
| Nette Aussen | Bram Aussen |
Foto's uit collectie Bert Schieven
Aussen, Jeanette (Nette) Geboren op 27 januari 1880, overleden op 24 januari 1967, zuster van Bram en Mozes Aussen. Aussen, Abraham (Bram) Geboren op 28 oktober 1891, overleden op 16 september 19.., broer van Nette en Mozes Aussen, echtgenoot van Hedwig Aussen-Wolf, zij is geboren op 7 maart 1891 in Duisburg. Hedwig is overleden op 26 oktober 1942 in Auschwitz Polen.
|
|
 |
| Mozes Aussen | Lina Aussen-Winter |
Foto's uit collectie Bert Schieven
Aussen, Mozes (Max) Geboren op 16 januari 1883 in Steenderen, op op 27 april 1908 in Hemmerden (D) gehuwd met Lina Aussen-Winter, overleden op 5 juni 1955. Mozes en Lina Aussen hadden een slagerswinkel in Zelhem. Mozes was een broer van Nette, Marianne en Bram Ausen. Tijdens de oorlog heeft Mozes ondergedoken gezeten bij de fam. Vreeman aan de Vreemanstraat in Mariënvelde. Daarna heeft hij samen met 2 Joodse jongens uit Winterswijk ondergedoken gezeten in de hooiberg bij de fam. Boesveld aan de Tulnersweg in Halle. Knechten die niet op de hoogte waren van de onderduikers hebben Max bij hun werkzaamheden bijna aan de hooivork gestoken. Van 1942 tot het einde van de oorlog was hij ondergedoken bij de fam. Veenhuis aan de Braamhorsterweg 6 (G 200). Bij de fam. Veenhuiis is Max een lange tijd ernstig ziek geweest. Vlak voordat hij bij hen kwam heeft men hem zwaar onderkoelt gevonden in een sloot. Vermoedelijk heeft hij in die nacht zich moeten verschuilen en is hij in de sloot gevallen. Aussen-Winter, Lina Geboren op 1 september 1884 in Hemmerden (D), overleden op 25 januari 1943 in Auschwitz Polen. Ten tijde van haar arrestatie werd Lina verpleegd in ziekenhuis Het Apeldoornse Bos. In de nacht van 21 op 22 januari 1943 werd het Apeldoornse Bos 'leeggehaald'. Patiënten en verplegers werden in veewagen naar Auschwitz gedeporteerd waar bijna iedereen direct werd omgebracht. Mozes en Lina Aussen waren de ouders van Henny, Karl en Sofie Aussen.
Henny Aussen. Foto uit collectie Bert Schieven
Aussen, Henriette (Henny) Geboren op 4 februari 1909 in Hörde (D). Samen met haar man en kind is zij gedeporteerd, alleen zij heeft de kampen overleefd (zie ook fam. Sachs).
|
|
 |
| Karl Aussen | Charlotte (Lotte) Aussen-Adler |
Foto's uit collectie Bert Schieven
Aussen, Karl Geboren op 4 februari 1910 in Hemmerden (D), overleden op 15-11-1941 in Mauthausen Duitsland. Karl was gehuwd met Lotte Aussen-Adler en was van beroep worstmaker. Karl Assen en Bernard Jacob zijn op dezelfde dag gearresteerd bij een razzia. Aussen-Adler, Charlotte Lotte Aussen-Adler heeft de deportatie naar Duitsland overleefd.
Sofie Aussen. Foto uit collectie Bert Schieven
Aussen, Soyfia (Sofie) Geboren op 8 november 1918, dochter van Mozes en Lina Aussen. Zuster van Karl en Henny Aussen (meer informatie staat bij de fam. Levi).
Het gezin van Mozes en Lina Aussen
Foto uit collectie Bert Schieven
Voor de Napoleon periode vestigde zich een tak van de Joodse familie Jacob, uit het Duitse plaatsje Oberlistingen, zich in de Achterhoek. Zij gingen voornamelijk wonen in: Doetinchem, Hengelo (Gld.), Wehl, Laag-Keppel, Hummelo en Zelhem. De oudst gevonden datum in Nederland is dat de Jood Jacob (31 maart 1776 - 30 april 1826) op 14 juli 1808 in Hengelo (Gld) trouwde met Dina Levi (Dina Levij, Dina Heilbron).
|
|
 |
| Bernard Jacob | Marianne Jacob-Aussen |
Foto's uit collectie Bert Schieven
Jacob, Bernard Geboren op 14 juli 1887 in Zelhem, gehuwd op 23 mei 1913 in Steenderen met Marianne Aussen, gedeporteerd op 8 oktober 1941, overleden op 16 oktober 1941 in Mauthausen Oostenrijk. Zoon van Michiel Jacobs en Jetjen Aussen. Bernard Jacob en Karl Aussen zijn op dezelfde dag gearresteerd bij een razzia. Jacob-Aussen, Marianne Geboren op 26 april 1885 in Steenderen, gehuwd op 23 mei 1913 in Steenderen met Bernard Jacob, gedeporteerd op 9 april 1043, overleden op 14 mei 1943 in Sobibor Polen. Moeder van Meier Jacob, Jetjen Jacob en Michiel Jacob, dochter van Asser Benjamin Aussen Sophia Vroom.
|
|
 |
| Alex Jacob | Helena Jacob-Croner |
Foto's uit collectie Bert Schieven
Jacob, Michiel Asser Benjamin (roepnaam Alex) Geboren op 16 april 1914 in Zelhem, gehuwd op 27 augustus 1942 met Helena Sara Croner die geboren is op 3 januari 1919 in Hamburg en heeft het schrikbewind overleefd en is overleden op 24 april 1999, Alex is gedeporteerd op 24 of 25 september 1942 naar Vught en was vanaf oktober gevangen in Westerbork, daarna geregistreerd in Auschwitz-Cosel, overleden op 7 februari 1945 in Gross-Rosen Duitsland. Hij was een zoon van Bernard Jacob en Marianne Aussen.
Meier Jacob. Foto uit collectie Bert Schieven
Jacob, Meier Geboren op 22 mei 1916 in Zelhem, ongehuwd, vermoedelijk gedeporteerd in september 1942 maar stond op 7 oktober 1942 in Westerbork geregistreerd daarna overgebracht naar Auschwitz-Cosel, overleden op 20 januari 1945 in Oranienburg Duitsland, bij zijn overlijden wordt vermeld: extern commando. Hij was een zoon van Bernard Jacob en Marianne Aussen.
Jetje Jacob. Foto uit collectie Bert Schieven
Jacob, Jetje Geboren op 22 oktober 1919 in Zelhem, ongehuwd, gedeporteerd op 19 juli 1942 naar Westerbork, overleden op 30 september 1942 Auschwitz-Birkenau Polen. Zij was een dochter van Bernard Jacob en Marianne-Aussen.
Trouwfoto van Kurt Levi en Sofie Aussen
Linker bruidsmeisje is Mieke Bessem en rechts Thea Ditzel. Foto uit collectie Eef Oosterink
|
|
 |
| Kurt Levi | Sofie Levi-Aussen |
Foto's uit collectie Bert Schieven
Levi, Kurt Slager in Zelhem, geboren op 29 december 1917 in Schlangen (Lippe) (D), gehuwd op 29 juni 1948 in Zelhem met Sofie Aussen, overleden op 31 maart 1982.
Voor de oorlog is hij gedeporteerd geweest naar Buchenwald. In 1939 is hij in Zelhem gekomen. Hij volgde een landbouwopleiding bij de fam. Maalderink in de Keijenborg om naar Palestina te emigreren. Doordat de Duitser de emigratie naar Palestina stop zetten kon Kurt niet vertrekken, en bleef hij daar werken als knecht. Door de aanhoudende deportaties en razzia's werd het noodzakelijk dat Kurt zich als een onderduiker ging gedragen. Nadat de fam. Maalderink een paar keer verraden is, maar door de ondergrondse tijdig werd getipt, ging Kurt in 1943 samen, met zijn latere vrouw, Sofie Aussen naar Wageningen om daar onder te duiken.
Na een periode als oorlogsvrijwilliger in de Oost vestigde Kurt zich in 1948 als slager in Zelhem. Hij heeft in de jaren 1940-45 in Zelhem veel ondergronds verzetwerk gedaan. Mede door de grote inzet van Kurt adopteerde de gemeente Zelhem de kibboets Nechemja in Israël. Aussen, Sophia (Sofie) Geboren op 8 november 1918, overleden op 8 augustus 1996, dochter van Mozes en Lina Aussen. Zuster van Karl en Henny Aussen (zie ook bij fam. Aussen).
Sofie heeft eerst ondergedoken gezeten in Halle, samen met haar vader. In 1943 is zij, samen met vriend Kurt Levi, ondergedoken geweest in Wageningen.
Emma Sara Sachs-Heine. Foto uit collectie Bert Schieven
Sachs-Heine, Emma Sara Geboren op 8 november 1865 in Quetzen (D), was gehuwd met Israel Sachs, overleden op 14 mei 1943 in Sobibor Polen. De moeder van Meier Sachs.
Henny en Meier Sachs. Foto uit collectie Bert Schieven
Sachs, Meier Geboren op 2 december 1904 in Werther (D), overleden op 21 december 1943 in Auschwitz Polen. Meier Sachs en zijn vrouw Henny woonden aan de Palmberg (A 150). Sachs-Aussen, Henriette (Henny) Geboren op 4 februari 1909 in Horde (D). Samen met haar man en kind is zij gedeporteerd, alleen zij heeft de kampen overleefd. Haar ouders waren Mozes en Lina Aussen, zuster van Karl en Sofie Aussen (zie ook fam. Aussen)
Karl Sachs, zoontje van Henny en Meier Sachs. Foto uit collectie Bert Schieven
Sachs, Karl Geboren op 23 november 1942 in Zelhem, overleden op 18 april 1943 in kamp Vught.
Trouwfoto van Henny en Meier Sachs. vlnr: Lina Aussen-Winter, Mozes Aussen, Meier Sachs, Henny Sachs-Aussen, Emma Sachs-Heine, onbekend, onbekend. Foto uit collectie Bert Schieven
Karl Aussen achter de winkel aan de Smidsstraat 11
Foto: uit collectie Bert Schieven
Vlnr: Dientje Jacob, midden ....-Adler, Karl Aussen,
rechts van haar Marianne Jacob-Aussen, (vrouw van Bernard Jacob en schoonzus van Dientje).
Foto: Achter de winkel aan de Smidsstraat 11 uit collectie Bert Schieven
Vertrek Jetje Jacob naar Amsterdam. De vrouw rechts, met de donkere jas, is Marianne Jacob-Aussen,
de vrouw die achter de fiets loopt is Sophie Aussen. Foto: uit collectie Eef Oosterink
Opname bij Bronkhorst in 1933, vlnr: Bram, Karl, Nette en Henny Aussen.
Foto: uit collectie Bert Schieven
Onderstaande personen, geboren in Zelhem, waren niet meer in Zelhem ingeschreven toen ze gedeporteerd werden.
Berlijn, Isaac
Geboren in Zelhem op 17 juni 1865, overleden in Amsterdam op 25 april 1941.
Jacob, Dientje
Geboren in Zelhem op 5 augustus 1888, overleden in Sobibor op 11 juni 1943, haar beroep was dienstbode, zuster van Bernard Jacob (zie fam. Jacob).
Jacob, Estella
Geboren op 4 maart 1887 in Zelhem, gehuwd op 14 oktober 1914 in Zelhem met Simon de Jongh, overleden in Sobibor op 21 mei 1943, huisvrouw, dochter van Samuel Jacob en Dina Bamberg.
Jacob, Jetje
Geboren in 1913 in Zelhem, dochter van Sebilla, vond de dood in Auschwitz in September 1942. Jacob, Jetjen
Geboren op 22 oktober 1919 in Zelhem, stierf in Auschwitz op 30 september 1942.
Jacob, Philip Jackop
Geboren op 15 december 1884, overleden in Auschwitz op 26 oktober 1942, zoon van Samuel Jacob en Dina Bamberg.
Meijers-Berlijn, Jetjen
Geboren in Zelhem op 6 november 1867, overleden in Auschwitz op 5 oktober 1942.
Jacob, Meyer
Geboren in Zelhem op 5 mei 1856, veehandelaar, gehuwd op 8 juli 1881 met Saartje Levie, overleden in kamp Westerbork op 19 december 1942. Uit de begraafboeken van de joodse begraafplaats te Assen is bekend dat Meyer Jacob daar is begraven.
Jacob, Roosje
Geboren op 3 januari 1883 in Zelhem, overleden in Auschwitz op 27 november 1942, dochter van Meijer Jacob en Saartje Levie.
Jacob, Sebilla
Geboren op 20 februari 1884 in Zelhem, gehuwd op 21 januari 1908 in Zelhem met Joseph Philips, overleden op 27 november 1942 in Auschwitz, dochter van Meijer Jacob en Saartje Levie.
Jacob, Diena
Geboren in Zelhem op 15 juli 1885, overleden in Auschwitz op 27 november 1942, dochter van Meijer Jacob en Saartje Levie.
Jacob, Lea
Geboren op 6 september 1888 in Zelhem, gehuwd met Leopold Straus, overleden op 14 mei 1943 in Sobibor, dochter van Meijer Jacob en Saartje Levie.